Joseph Ball: Πράγματι “ο Μαο σκότωσε εκατομμύρια ανθρώπους κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος”;

Υπάρχουν περίοδοι, κατά την οποία σε έναν λαό δεν απομένει παρά ο ίδιος ο εαυτός του και ο ενθουσιασμός του, το “φρόνημά” του. Η Ελλάδα μάλλον βρίσκεται σε μια τέτοια στιγμή. Πρέπει να βασιστεί στις δικές της δυνάμεις. Η επιτυχία της θα αποτελέσει πρότυπο για άλλους λαούς. Αλλά αυτό είναι κάτι που δεν θέλουν όσοι καταδυναστεύουν το λαό μας αλλά και τους άλλους λαούς. Έτσι, προσπαθούν να δείξουν ότι αυτός ο δρόμος είναι καταστρεπτικός και ότι όσοι τον ακολούθησαν κατά το παρελθόν, προκάλεσαν ποταμούς αίματος. Ένα συχνό παράδειγμα που επικαλούνται, είναι η εποχή του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος, όταν η Κίνα, αφότου απελευθερώθηκε από τους δυτικούς πάτρωνές της, αναγκαζόταν να βασιστεί στις δικές της δυνάμεις, μετά την ρήξη της με τους τότε εταίρους της, οι οποίοι (εκείνοι) είχαν πράγματι αλλάξει χρώμα (όχι σαν τους τωρινούς της Ελλάδας, οι οποίοι ανέκαθεν είχαν το ίδιο κατάμαυρο). Από κοινού, έκτοτε, παραδοσιακοί αντικομμουνιστές, αλλά και οι ακόλουθοι των τότε ριγμένων “εταίρων”, μιλούν για ποταμούς αίματος όταν κάποιος (εν προκειμένω, ο κινεζικός) λαός, «βαδίζει με τα δύο πόδια του» και μόνο με αυτά.

Το παρακάτω άρθρο στέκεται ιδιαίτερα στην “επιστημονική”-με τη χρήση στατιστικών- θεμελίωση του ισχυρισμού ότι ένας λιμός έλαβε χώρα στην Κίνα εξαιτίας αυτών των πολιτικών (και, δευτερευόντως, στην εκπληκτικά ωμή παραποίηση κειμένων του Μαο, μια προσφιλή τακτική των αντικομμουνιστών). Ο αρθρογράφος δεν στέκεται στο γεγονός αυτό καθ’εαυτό της μερικής έλλειψης πρόσβασης σε επαρκείς ποσότητες τροφίμων σε κάποιες περιοχές, την οποία θεωρεί πιθανή. Όμως, στο βαθμό που αυτή οφειλόταν σε εσφαλμένες πολιτικές, ως παράδειγμα οι λαοί δεν πρέπει να κρατούν το γεγονός αυτό καθ’εαυτό και να κάθονται με σταυρωμένα χέρια, αλλά στο γεγονός ότι δεν αρκεί μόνο ο ενθουσιασμός, ο αυθορμητισμός ή το “φρόνημα”, και στο ότι χρειάζεται η πλέον αυστηρή και δημοκρατική οργάνωση, που αξιοποιεί όλες τις δυνατότητες, και όχι η σπατάλη ή ελλειπής αξιοποίηση ανθρώπινου ή υλικού κεφαλαίου που επιφέρουν τα οριζόντια -καφενειακά- μοντέλα, με τα οποία επιβιώνουν οι λίγοι “έξυπνοι”, αναπαράγεται ο κληρονομημένος από τον καπιταλισμό ατομικισμός, και από τα οποία ποτέ οι πολλοί δεν είδαν προκοπή.

Joseph Ball: Πράγματι “ο Μαο σκότωσε εκατομμύρια ανθρώπους κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος”;

Κατά τα τελευταία 25 χρόνια, η φήμη του Μαο Τσε Τουνγκ υποσκάπτεται σοβαρά από όλο και περισσότερο ακραίους υπολογισμούς του αριθμού θανάτων για τους οποίους υποτίθεται ότι είναι υπεύθυνος. Όσο ζούσε, ο Μαο έχαιρε ευρύτατου σεβασμού για τον τρόπο με τον οποίο οι σοσιαλιστικές του πολιτικές βελτίωσαν την ευημερία του κινεζικού λαού, με τη μείωση του επιπέδου φτώχειας και πείνας στην Κίνα και την παροχή δωρεάν υγειονομικής περίθαλψης και εκπαίδευσης. Επίσης, οι θεωρίες του Μαο αποτέλεσαν πηγή μεγάλης έμπνευσης για όσους πάλευαν τον ιμπεριαλισμό σε όλο τον κόσμο. Είναι πιθανώς αυτός ο παράγοντας που εξηγεί σε μεγάλο βαθμό την εχθρότητα της Δεξιάς προς αυτόν. Αυτή είναι μια τάση που πιθανώς να μεγαλώσει, λόγω της προφανούς ανάπτυξης της δύναμης των μαοϊστικών κινημάτων, κατά τα τελευταία χρόνια, σε Ινδία και Νεπάλ, αλλά και τη συνεχιζόμενη επίδραση των μαοϊστικών κινημάτων σε άλλα μέρη του κόσμου.

Οι περισσότερες απόπειρες για υπονόμευση της φήμης του Μαο επικεντρώνονται στο Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος που ξεκίνησε το 1958. Είναι με αυτή την περίοδο με την οποία ασχολείται κυρίως το άρθρο. Οι αγρότες είχαν αρχίσει να καλλιεργούν τη γη συνεταιρικά ήδη από τη δεκαετία του 1950. Κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος, προσχώρησαν σε μεγάλες κομμούνες που αποτελούνταν από χιλιάδες ή δεκάδες χιλιάδες ανθρώπων. Αρδευτικά έργα μεγάλης κλίμακας υλοποιήθηκαν για τη βελτίωση της αγροτικής παραγωγικότητας. Το σχέδιο του Μαο ήταν η μαζική αύξηση τόσο της αγροτικής όσο και της βιομηχανικής παραγωγής. Λέγεται ότι αυτές οι πολιτικές οδήγησαν σε λιμό κατά τα έτη 1959-1961 (παρότι κάποιοι πιστεύουν ότι ο λιμός ξεκίνησε το 1958). Σειρά λόγων αναφέρονται ως αιτίες για το λιμό. Για παράδειγμα, η υπερβολική παροχή σιταριού από το κράτος ή τα τρόφιμα που σπαταλήθηκαν εξαιτίας της δωρεάν διανομής τους στις συλλογικές κουζίνες στις κομμούνες. Λέγεται επίσης ότι οι αγρότες εγκατέλειπαν τη γεωργία για να εργαστούν στα αρδευτικά έργα ή στις περίφημες “υψικάμινους της πίσω αυλής” (μικρής κλίμακας υψικάμινοι για χάλυβα σε αγροτικές περιοχές).

Ο Μαο παραδέχτηκε ότι υπήρξαν προβλήματα εκείνη την περίοδο. Ωστόσο, απέδωσε την πλειοψηφία των δυσκολιών εκείνων στις κακές μετεωρολογικές και φυσικές συνθήκες. Παραδέχτηκε, επίσης, ότι υπήρχαν και εσφαλμένες πολιτικές, για τις οποίες ανέλαβε την ευθύνη.

Οι επίσημες κινεζικές πηγές, μετά το θάνατο του Μαο, αναφέρουν ότι υπήρξαν 16,5 εκατομμύρια επιπλέον νεκροί κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος. Αυτοί οι αριθμοί δημοσιεύτηκαν κατά τη διάρκεια μιας ιδεολογικής καμπάνιας της κυβέρνησης του Ντενγκ Χσιάο Πινγκ εναντίον της κληρονομιάς του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος και της Πολιτιστικής Επανάστασης. Ωστόσο, φαίνεται πως δεν υπάρχει τρόπος ανεξάρτητα κανείς να επαληθεύσει αυτό τον αριθμό, λόγω του μεγάλου μυστηρίου αναφορικά με τον τρόπο με τον οποίο συλλέχτηκαν και διατηρήθηκαν αυτοί οι αριθμοί προτού δημοσιευτούν στο ευρύ κοινό. Αμερικανοί ερευνητές κατάφεραν να αυξήσουν αυτό τον αριθμό στα 30 περίπου εκατομμύρια νεκρών, συνδυάζοντας τις κινεζικές αναφορές με δικές τους επεξεργασίες στη βάση των απογραφών του 1953 και του 1964. Πρόσφατα, ο Jung Chang και ο Jon Halliday στο βιβλίο τους “Μαο: η Άγνωστη Ιστορία” έκαναν λόγο για 70 εκατομμύρια δολοφονημένους από το Μαο, συμπεριλαμβανομένων 38 εκατομμυρίων κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος.

Δυτικοί συγγραφείς επί του θέματος έχουν υιοθετήσει μια εντελώς δυσανάλογη άποψη για την περίοδο, όντας μάλλον σαγηνευμένοι από τη λογική των πελώριων αριθμών νεκρών από αμφίβολες πηγές. Επικεντρώνονται μόνο στις ακραίες πολιτικές και είναι πιθανόν οι απόψεις τους, για τη ζημιά που αυτές οι πολιτικές έκαναν, να είναι υπερβολικά ακραίες. Υπάρχει μια αδυναμία τους να καταλάβουν πώς κάποιες από τις πολιτικές που υιοθετήθηκαν κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος, στην πραγματικότητα, οφέλησαν τον κινεζικό λαό, μόλις τελείωσε η αρχική διαταραχή.

Οι κρατικές υπηρεσίες των ΗΠΑ παρείχαν βοήθεια σε όσους είχαν αρνητική στάση απέναντι στο Μαοϊσμό (και τον κομμουνισμό, γενικότερα), καθ’ όλη τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου. Για παράδειγμα, ο βετεράνος ιστορικός του Μαοϊσμού Roderick MacFarquhar εξέδιδε το The China Quarterly κατά τη δεκαετία του 1960. Αυτό το περιοδικό δημοσίευε φήμες για μαζικούς θανάτους από λιμούς, οι οποίες έκτοτε αναπαράγονταν. Αργότερα, προέκυψε ότι αυτό το περιοδικό λάμβανε χρήματα από μια μετωπική οργάνωση της CIA, όπως ο MacFarquhar παραδέχτηκε σε μια πρόσφατη επιστολή του στο London Review of Books (Ο Roderick MacFarquhar αναφέρει ότι δεν γνώριζε ότι τα χρήματα προέρχονταν από τη CIA όταν εξέδιδε το The China Quarterly).

Όσοι παρείχαν ποιοτικές ενδείξεις για τους αριθμούς, όπως καταθέσεις μαρτύρων που αναφέρει ο Jasper Becker στο διάσημο βιβλίο για την εποχή, Hungry Ghosts, δεν παρέχουν αρκετά συνοδευτικά στοιχεία για την επαλήθευση της εγκυρότητας αυτών των μαρτυριών. Σημαντικές ενδείξεις με ντοκουμέντα που παραθέτουν οι Chang & Halliday αναφορικά με το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος παρουσιάζονται με έναν φανερά αποπροσανατολιστικό τρόπο.

Στοιχεία που παρείχε το καθεστώς Ντενγκ ότι εκατομμύρια πέθαναν κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος δεν είναι αξιόπιστα. Στοιχεία από αγρότες αποκρούουν τον ισχυρισμό ότι στο Μαο κυρίως πρέπει να αποδοθεί η κατηγορία για τους θανάτους που πράγματι υπήρξαν κατά την περίοδο του Μεγάλου Άλματος προς τα Μπρος.

Δημογράφοι των ΗΠΑ προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν τα στοιχεία από τα ποσοστά θνησιμότητας και άλλα δημογραφικά στοιχεία από επίσημες κινεζικές πηγές, για να αποδείξουν την υπόθεση ότι υπήρξε ένας “τεράστιος φόρος αίματος” κατά την περίοδο εκείνης (δηλαδή, μια υπόθεση ότι “ο μεγαλύτερος λιμός όλων των εποχών” ή “ένας από τους μεγαλύτερους λιμούς όλων των εποχών” έλαβαν χώρα εκείνη την περίοδο). Ωστόσο, οι ασυνέπειες στις ενδείξεις και συνολικά αμφιβολίες για τις πηγές αυτών των ενδείξεων, υπονομεύουν το κύρος της υπόθεσης για “τεράστιο φόρο αίματος”.

Η πιο πιθανή αλήθεια για το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος

Η ιδέα ότι “ο Μαο ήταν υπεύθυνος για τη γενοκτονία” έχει χρησιμοποιηθεί ως εφαλτήριο για να απαλείφεται οτιδήποτε πέτυχε ο κινεζικός λαός επί Μαο. Ωστόσο, ακόμα και κάποιος σαν τη δημογράφο Judith Banister, μια από τις επιφανέστερες υποστηρικτές της υπόθεσης περί “μαζικών θανάτων” φτάνει να παραδέχεται τις επιτυχίες της περιόδου Μαο. Γράφει πώς το 1973-1975, το προσδόκιμο ζωής στην Κίνα ήταν υψηλότερο από την Αφρική, τη Μέση Ανατολή, τη Νότια Ασία και πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής (1). Το 1981, συνυπέγραψε ένα άρθρο, το οποίο περιέγραφε την Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας ως “υπερεπιτυχημένη” στο θέμα της μείωσης του ποσοστού θνησιμότητας, με το προσδόκιμο ζωής να αυξάνει κατά περίπου 1,5 χρόνο ανά ημερολογιακό έτος από την έναρξη της κομμουνιστικής εξουσίας το 1949 (2). Το προσδόκιμο ζωής ανέβηκε από τα 35 έτη το 1949 στα 65 κατά τη δεκαετία του 1970, όταν η εξουσία του Μαο έλαβε τέλος (3).

Διαβάζοντας πολλούς σύγχρονους σχολιαστές της Κίνας επί Μαο (4), αποκτά κανείς την εντύπωση ότι οι αγροτικές και βιομηχανικές πολιτικές του Μαο οδήγησαν στην απόλυτη οικονομική καταστροφή. Ακόμα και πιο μετριοπαθείς σχολιαστές, όπως ο οικονομολόγος Peter Nolan (5), σχολιάζουν ότι το βιοτικό επίπεδο δεν αυξήθηκε στην Κίνα κατά τη μετεπαναστατική περίοδο, παρά μόνο με την ανάληψη της εξουσίας από το Ντενγκ. Φυσικά, οι άνοδοι στο βιοτικό επίπεδο δεν είναι ο μοναδικός λόγος για την άνοδο του προσδόκιμου ζωής. Ωστόσο, είναι παράλογος ο ισχυρισμός ότι το προσδόκιμο ζωής θα μπορούσε να αυξηθεί τόσο πολύ επί Μαο χωρίς καθόλου αύξηση στο βιοτικό επίπεδο.

Για παράδειγμα, πολλοί που μελέτησαν τα στοιχεία που δημοσίευσε ο Ντενγκ μετά το θάνατο του Μαο, ισχυρίζονται ότι η κατά κεφαλή παραγωγή σιτηρών δεν αυξήθηκε καθόλου επί Μαο (6). Όμως πώς είναι εφικτό να συμφιλιώσει κανείς τέτοιες στατιστικές με τους αριθμούς για το προσδόκιμο ζωής που οι ίδιοι αναφέρουν; Εξάλλου, αυτοί οι αριθμοί αποκρούονται από άλλους αριθμούς. Ο Guo Shutian, πρώην διευθυντής Πολιτικής και Νόμου στο Υπουργείο Γεωργίας της Κίνας, κατά τη μεταμαοϊκή περίοδο, δίνει μια πολύ διαφορετική άποψη για τη συνολική απόδοση της γεωργίας στην Κίνα κατά την περίοδο πριν τις “μεταρρυθμίσεις” του Ντενγκ. Είναι γεγονός ότι γράφει πως η αγροτική παραγωγή μειώθηκε σε πέντε χρόνια κατά την περίοδο 1949-1978 λόγω “φυσικών καταστροφών και λαθών στη δουλειά”. Ωστόσο, αναφέρει ότι μεταξύ 1949-1978 η κατά εκτάριο απόδοση της γης όπου υπήρχαν καλλιέργειες για τρόφιμα αυξήθηκε κατά 145,9% και η συνολική παραγωγή φαγητών αυξήθηκε κατά 169,6%. Κατά την περίοδο αυτή, ο πληθυσμός της Κίνας αυξήθηκε κατά 77,7%. Από αυτούς τους αριθμούς, συνάγεται ότι η κατά κεφαλή παραγωγή τροφίμων στην Κίνα αυξήθηκε από 204 κιλά σε 328 κατά την επίμαχη περίοδο (7).

Ακόμα και σύμφωνα με τους αριθμούς που δημοσίευσε το καθεστώς Ντενγκ, η βιομηχανική παραγωγή αυξήθηκε κατά 11,2% ετησίως μεταξύ 1952-1976 (κατά 10% ετησίως κατά την χαρακτηριζόμενη ως καταστροφική περίοδο της Πολιτιστικής Επανάστασης). Το 1952 η βιομηχανία αποτελούσε το 36% της ακαθάριστης αξίας του Εθνικού Προϊόντος στην Κίνα. Το 1975 η βιομηχανία ήταν το 72% και η γεωργία το 28%. Είναι ξεκάθαρο ότι οι δήθεν καταστροφικές σοσιαλιστικές οικονομικές πολιτικές του Μαο άνοιξαν το δρόμο για την ταχύτατη (έστω και άνιση και ανισόρροπη) οικονομική ανάπτυξη της μεταμαοϊκής περιόδου (8).

Υπάρχει ένα καλό επιχείρημα που συνηγορεί στο ότι οι πολιτικές του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος, στην πραγματικότητα, συνέβαλαν πολύ για την υποστήριξη της συνολικής οικονομικής ανάπτυξης της Κίνας, μετά από μια αρχική περίοδο διαταραχών. Κατά τα τέλη της δεκαετίας του ’50, ήταν ξεκάθαρο ότι η Κίνα θα έπρεπε να αναπτύξει από μόνη της, με τις δικές της πηγές, και μη ούσα σε θέση να χρησιμοποιήσει μια μεγάλη ποσότητα εξοπλισμού και τεχνογνωσίας που εισαγόταν από τη Σοβιετική Ένωση.

Κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1950, η Κίνα και η ΕΣΣΔ οδηγούνταν σε ρήξη. Μερικώς, αυτή ήταν η έκβαση της ιδεολογικής αντιπαράθεσης που υπήρξε μετά το θάνατο του Στάλιν. Υπήρχαν πολλές διαφορές μεταξύ Στάλιν και Μαο. Μεταξύ άλλων, ο Μαο πίστευε ότι ο Στάλιν δυσπιστούσε έναντι των αγροτών και υπερτόνιζε την ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας. Ωστόσο, ο Μαο πίστευε ότι ο Χρουσιώφ χρησιμοποιούσε την αποκήρυξη του Σταλινισμού ως πρόσχημα για τη βαθμιαία εγκατάλειψη της σοσιαλιστικής ιδεολογίας και πρακτικής στην ΕΣΣΔ.

Επίσης, η διάσπαση οφειλόταν στην τάση του Χρουσιώφ να προσπαθήσει και να επιβάλει στους συμμάχους του τους σοβιετικούς τρόπους αντιμετώπισης των πραγμάτων. Ο Χρουσιώφ έδρασε στο πνεύμα όχι του σοσιαλιστικού διεθνισμού, αλλά της μεταχείρισης οικονομικά λιγότερο αναπτυγμένων χωρών ως κράτη-πελάτες. Για μια χώρα όπως η Κίνα, η οποία είχε παλέψει τόσο σκληρά για την απελευθέρωσή της από την ξενική κυριαρχία, μια τέτοια σχέση ποτέ δεν θα μπορούσε να γίνει αποδεκτή. Ο Μαο δεν μπορούσε να το περάσει στο λαό του, ακόμα κι αν το ήθελε.

Το 1960, η σύγκρουση των δύο χωρών κορυφώθηκε. Οι σοβιετικοί παρείχαν μεγάλη βοήθεια για το πρόγραμμα εκβιομηχάνισης της Κίνας. Το 1960, όλοι οι σοβιετικοί τεχνικοί σύμβουλοι εγκατέλειψαν τη χώρα. Πήραν μαζί τους όλα τα τεχνικά υποδείγματα από τα διάφορα βιομηχανικά εργοστάσια που σχεδίαζαν να χτίσουν.

Ο Μαο κατέστησε ξεκάθαρο ότι, εξ’ αρχής, οι πολιτικές του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος ήταν για να αναπτυχθεί στην Κίνα μια πιο ανεξάρτητη οικονομική πολιτική. Η εναλλακτική της Κίνας στο να βασίζεται στην ΕΣΣΔ ήταν ένα πρόγραμμα για την ανάπτυξη της γεωργίας παράλληλα με την ανάπτυξη της βιομηχανίας. Πράττοντας έτσι, ο Μαο θέλησε να χρησιμοποιήσει τις πηγές που η Κίνα μπορούσε να έχει σε αφθονία: την εργασία και το λαϊκό ενθουσιασμό. Η χρήση αυτών των πηγών θα αναπλήρωναν την έλλειψη κεφαλαίων και προχωρημένης τεχνολογίας.

Παρότι υπήρξαν προβλήματα και ανατροπές κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος, είναι δίκαιο να πει κανείς ότι έπαιξε έναν πολύ σημαντικό ρόλο στην τρέχουσα τότε ανάπτυξη της γεωργίας. Μέτρα όπως η εξοικονόμηση νερού και η άρδευση, επέτρεψαν συνεχείς αυξήσεις στη γεωργική παραγωγή, μόλις τελείωσε η περίοδος των κακών συγκομιδών. Βοήθησαν επίσης την επαρχία να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της ξηρασίας. Έργα για τον περιορισμό των επιπτώσεων των πλημμυρών επίσης πραγματοποιήθηκαν, ενώ η δημιουργία επιπέδων στην καλλιεργούμενη γη βοήθησε στην αύξηση της καλλιεργούμενης επιφάνειας (9).

Η βιομηχανική ανάπτυξη έλαβε χώρα υπό το σύνθημα “να περπατάμε με τα δύο πόδια”. Αυτό σήμαινε την ανάπτυξη μικρής και μεγάλης κλίμακας επαρχιακής βιομηχανίας παράλληλα με την ανάπτυξη βαριάς βιομηχανίας. Παράλληλα με τις υψικάμινους, πολλά άλλα εργαστήρια και εργοστάσια δημιουργήθηκαν στην επαρχία. Η ιδέα ήταν πως η επαρχιακή βιομηχανία θα ανταποκρινόταν στις ανάγκες του τοπκού πληθυσμού. Τα επαρχιακά εργαστήρια υποστήριζαν προσπάθειες των κομμούνων να εκσυγχρονίσουν τις μεθόδους εργασίας στη γεωργία. Τα επαρχιακά εργαστήρια ήταν πολύ αποτελεσματικά στην παροχή φυτοφαρμάκων, εργαλείων, άλλου αγροτικού εξοπλισμού και τσιμέντου (για τα έργα εξοικονόμησης νερού) στις κομμούνες (10).

Σε σύγκριση με το αυστηρό, συγκεντροποιημένο οικονομικό σύστημα που έτεινε να επικρατήσει στη Σοβιετική Ένωση, το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος ήταν μια ανώτερη πράξη ευρηματικότητας. Φυσικά, το τσιμέντο και τα φυτοφάρμακα, για παράδειγμα, θα παράγονταν σε μεγάλα εργοστάσια στις αστικές περιοχές, μακριά από τις αγροτικές περιοχές που τα χρειάζονταν. Σε μια φτωχή χώρα, θα υπήρχε το πρόβλημα της απόκτησης κεφαλαίου και εξοπλισμού απαραίτητου για την παραγωγή τέτοιων βιομηχανικών προϊόντων, με τη χρήση της πλέον σύγχρονης τεχνικής. Θα χρειαζόταν μια υποδομή που συνδέει τις πόλεις με τις επαρχίες για τη μεταφορά τέτοιων προϊόντων, όταν αυτά παράγονταν. Αυτό, από μόνο του, θα προκαλούσε τεράστια έξοδα. Συνεπεία τέτοιου είδους προβλημάτων, η ανάπτυξη σε πολλές φτωχότερες χώρες είναι είτε πολύ αργή, είτε δεν λαμβάνει χώρα καθόλου.

Οι επαρχιακές βιομηχανίες που ιδρύθηκαν κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος χρησιμοποίησαν μεθόδους έντασης εργασίας, παρά μεθόδους έντασης κεφαλαίου. Καθώς εξυπηρετούσαν τοπικές ανάγκες, δεν εξαρτώνταν από την ανάπτυξη μιας ακριβής πανεθνικής υποδομής δρόμων και σιδηροδρόμων για τη μεταφορά των τελικών αγαθών.

Στην πραγματικότητα, οι δήθεν άγριες και χαοτικές πολιτικές του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος τα πήγαν συνολικά αρκετά καλά, μετά τα προβλήματα των λίγων πρώτων χρόνων. Η τοπική παραγωγή τσιμέντου επέτρεψε την πραγματοποίηση έργων εξοικονόμησης νερού. Η μεγαλύτερη άρδευση επέτρεψε τη διάδοση περισσότερων φυτοφαρμάκων. Τα φυτοφάρμακα, με τη σειρά τους, παρέχονταν από τα τοπικά εργοστάσια. Η μεγαλύτερη αγροτική παραγωγικότητα θα απελευθέρωνε περισσότερη εργασία αγροτών για το βιομηχανικό κατασκευαστικό τομέα, ευνοώντας τη συνολική ανάπτυξη της χώρας (11).

Αυτή η αντίληψη, συχνά, αναφέρεται ως παράδειγμα του οικονομικού αναλφαβιτισμού του Μαο (ενώ για τον καταμερισμό εργασίας και τα οφέλη από την περιφερειακή εξειδίκευση κλπ;). Ωστόσο, ήταν εύστοχη για την Κίνα, όπως οι θετικές επιπτώσεις των πολιτικών του Μαο, σε όρους ανθρώπινης ευημερίας και οικονομικής ανάπτυξης, δείχνουν.

Η γεωργία και η μικρής κλίμακας επαρχιακή βιομηχανία δεν ήταν οι μόνοι τομείς που αναπτύχθηκαν κατά τη σοσιαλιστική περίοδο στην Κίνα. Η βαριά βιομηχανία αναπτύχθηκε επίσης πάρα πολύ. Έργα όπως η ίδρυση πετρελαιοβιομηχανίας στο Τατσίνγκ, κατά το Μεγάλο Άλμα προς τα Μπρος, έδωσαν ισχυρή ώθηση στην ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας. Μια μαζική πετρελαιοβιομηχανία αναπτύχτηκε στην Κίνα (12). Αυτή αναπτύχθηκε, μετά το 1960, με τη χρήση ντόπιων τεχνικών, αντί σοβιετικών ή δυτικών τεχνικών. (Συγκεκριμένα οι εργάτες χρησιμοποιούσαν πίεση από τα κάτω για την άντληση πετρελαίου. Δεν βασίζονταν στην συνήθη πρακτική στις πετρελαιοπηγές, δηλαδή την ανέγερση πολλαπλών γερανών).

Τα επιχειρήματα για τα στατιστικά στοιχεία για την παραγωγή διαψεύδουν το γεγονός ότι το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος έγινε, τουλάχιστον στον ίδιο βαθμό, για την αλλαγή τρόπου σκέψης του κινεζικού λαού όσο για τη βιομηχανική παραγωγή. Οι λεγόμενες υψικάμινοι της πίσω αυλής, όπου οι αγρότες προσπαθούσαν να παράγουν χάλυβα σε μικρά επαρχιακά χυτήρια, απέκτησαν κακή φήμη για τη χαμηλή ποιότητα του χάλυβα που παρήγαγαν. Ωστόσο, ήταν τόσο για την εκπαίδευση των αγροτών σε τρόπους βιομηχανικής παραγωγής όσο και για την παραγωγή χάλυβα για τη βιομηχανία της Κίνας. Αξίζει να θυμηθούμε ότι τα τα περισσότερα από τα “άλματα”, για τα οποία μιλούσε ο Μαο, δεν ήταν άλματα σε ποσοτικούς όρους παραγωγής αγαθών, αλλά άλματα στη λαϊκή συνείδηση και κατανόηση. Λάθη έγιναν και πολλοί πρέπει να αποθαρρύνθηκαν, όταν συνειδητοποίησαν ότι κάποια από τα αποτελέσματα του Άλματος ήταν απογοητευτικά. Όμως, η επιτυχία της κινεζικής οικονομίας στα χρόνια που πέρασαν δείχνει ότι δεν σπαταλήθηκαν όλα τα διδάγματά από αυτό.

Το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος και τα ποιοτικά στοιχεία

Φυσικά, οι παραπάνω ισχυρισμοί στέκονται ενάντια στην κυρίαρχη άποψη στη Δύση ότι το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος ήταν μια καταστροφή παγκοσμίων και ιστορικών διαστάσεων. Όμως, ποια είναι η βάση αυτής της άποψης; Ένας τρόπος για την απόδειξη των ισχυρισμών όσων πιστεύουν στη θέση περί “βαρύτατου φόρου αίματος” θα ήταν η εύρεση αξιόπιστων ποιοτικών στοιχείων, όπως καταθέσεις αυτοπτών μαρτύρων ή στοιχεία βάσει ντοκουμέντων. Τα ποιοτικά στοιχεία, ωστόσο, που υπάρχουν, δεν είναι πειστικά.

Ο σινολόγος ιστορικός Carl Riskin  πιστεύει ότι έλαβε χώρα ένας πολύ σοβαρός λιμός, αλλά δηλώνει ότι “γενικά, φαίνεται ότι οι ενδείξεις για πείνα και δεινά δεν μοιάζουν με τις ποιοτικές ενδείξεις για μαζικούς λιμούς που υπάρχουν σε άλλους λιμούς παρόμοιας (αν όχι ίδιας) κλίμακας, ακόμα και λιμούς που υπήρξαν νωρίτερα στην Κίνα”. Επισημαίνει ότι πολλά από τα σύγχρονα στοιχεία που παρουσιάζονται στη Δύση, ήταν απαξιωμένα τότε, καθώς προέρχονταν από δεξιές πηγές και δύσκολα έβγαζε κανείς συμπέρασμα. Αναρωτιέται αν κατασταλτικές πολιτικές από την κινεζική κυβέρνηση εμπόδισαν την πρόσβαση σε πληροφορίες για το λιμό, όμως θεωρεί πως “το αν αυτό είναι επαρκής εξήγηση, είναι κάτι το αμφίβολο. Υπάρχει κάποιο είδος μυστηρίου εδώ πέρα”(13).

Υπάρχουν συγγραφείς όπως οι Roderick MacFarquhar, Jasper Becker και Jung Chang που σαφώς ισχυρίζονται ότι τα στοιχεία που έχουν δει αποδεικνύουν τη θέση τους περί μαζικού λιμού. Είναι γεγονός ότι τα βασικά τους έργα επί του ζητήματος (14) επισημαίνουν πηγές για αυτά τα στοιχεία. Ωστόσο, δεν καθιστούν επαρκώς ξεκάθαρο, στα βιβλία αυτά, γιατί πιστεύουν ότι αυτές οι πηγές είναι αυθεντικές.

Επομένως, παραμένει ανοιχτό ζήτημα το γιατί οι μαρτυρίες που παρουσιάζονται από αυτούς τους συγγραφείς, θα πρέπει να ερμηνεύονται ως βέβαιο γεγονός στη Δύση. Στο διάσημο βιβλίο του το 1965 για την Κίνα, A Curtain of Ignorance, ο Felix Greene λέει ότι ταξίδεψε σε πολλές περιοχές της Κίνας το 1960, όπου το δελτίο αντιστοιχούσε σε πολύ μικρές δόσεις φαγητού, όμως δεν είδε μαζική πείνα. Επίσης αναφέρει άλλους αυτόπτες μάρτυρες που λένε το ίδιο πράγμα. Είναι πιθανόν, πράγματι, ότι λιμός έλαβε χώρα σε κάποιες περιοχές. Ωστόσο, οι παρατηρήσεις του Greene δείχνουν πως δεν επρόκειτο για πανεθνικής εμβέλειας φαινόμενο κλίμακας Αποκάλυψης, όπως αναφέρουν ο Jasper Becker και άλλοι. Μαζική πείνα δεν έλαβε χώρα σε περιοχές που αυτός ταξίδεψε, παρότι λιμός θα μπορούσε να είχε λάβει χώρα αλλού. Γιατί αυτές οι μαρτυρίες ανθρώπων όπως του Becker, γίνονται πιστευτές τόσο εύκολα, ενώ οι μαρτυρίες του Felix Greene και άλλων που αναφέρει, απαξιώνονται; Φυσικά, η συμπάθεια του Greene για το καθεστώς του Μαο μπορεί να αναφερθεί ως λόγος και μπορεί να θεωρηθεί ότι παραποιεί την αλήθεια για πολιτικούς λόγους. Όμως οι MacFarquhar, Becker και Chang έχουν επίσης τις δικές τους αντιλήψεις για το ζήτημα. Θα μπορούσε κανείς να αμφισβητήσει σοβαρά ότι αυτοί οι συγγραφείς είναι τουλάχιστον ξεκάθαροι αντικομμουνιστές;

Πριν πραγματευτούμε το ζήτημα της επαλήθευσης των πηγών, το περιεχόμενο για τη συζήτηση αυτών των ζητημάτων θα πρέπει να οριστεί. Ο κομμουνισμός είναι ένα κίνημα που παράγει μια μαζική ποσότητα αντίστασης. Οι δυτικές χώρες εξαπέλυσαν έναν έντονο πόλεμο προπαγάνδας εναντίον του κομμουνισμού. Όντας στην εξουσία, οι κομμουνιστικές κυβερνήσεις στέρησαν από πολλούς ανθρώπους κεφάλαια και γη. Όλοι οι τσιφιλικάδες και η επιχειρηματική τάξη στερήθηκαν την κοινωνικής τους εξουσία και το κύρος σε μεγάλο τμήμα της Ασίας και της Ευρώπης. Δεν είναι να εκπλήσσεται κανείς για το ότι αυτό προκάλεσε πολλή πικρία. Ένας μεγάλος αριθμός καλά εκπαιδευμένων ανθρώπων, οι οποίοι είχαν γεννηθεί σε αυτές τις χώρες, είχαν και ακόμα έχουν κίνητρο να συκοφαντούν τον κομουνισμό. Δεν είναι “παρανοϊκό” να αναρωτηθεί κανείς για όσους γράφουν για την κομμουνιστική περίοδο, αν πραγματικά πασχίζουν να διασφαλίσουν ότι οι πηγές τους αναφέρουν κάποια γεγονότα και δεν παρέχουν μαρτυρίες οι οποίες είναι παραποιημένες ή γεμάτες αντικομμουνιστική μεροληψία.

Επιπρόσθετα, η κυβέρνηση των ΗΠΑ είχε ένα ενδιαφέρον να διεξάγει αρνητική προπαγάνδα για τον κομμουνισμό στην Κίνα και τον κομμουνισμό γενικά. Πάρα πολύ συχνά, όταν λέγεται κάτι τέτοιο, απαξιώνεται ως “θεωρία συνωμοσίας” και οι ενδείξεις για το τι πραγματικά συνέβη δεν συζητείται καν ευρέως.

Ωστόσο, οι μη ανοιχτές απόπειρες από τις ΗΠΑ για τη συκοφάντηση του κομμουνισμού είναι ένα στοιχειοθετημένο ζήτημα. Δεν πρέπει να σκεφτόμαστε ότι όλοι όσοι άνθρωποι το έκαναν αυτό ήταν κάποιοι ξεπουλημένοι που πληρώνονταν για να προωθούν φτηνή προπαγάνδα. Το αντίθετο. Για παράδειγμα, το The China Quarterly δημοσίευε πολλά άρθρα, κατά τη δεκαετία του ’60, που συχνά αναφέρονται ως στοιχεία για τις συνθήκες διαβίωσης στην Κίνα και τις επιτυχίες ή αποτυχίες των κυβερνητικών πολιτικών σε αυτή τη χώρα. Το 1962 δημοσίευσε ένα άρθρο του Joseph Alsop στο οποίο ισχυριζόταν ότι ο Μαο αποπειρώταν να εξαλείψει το 1/3 του πληθυσμού μέσω πείνας προκειμένου να εξασφαλίσει την υλοποίηση των οικονομικών του πλάνων (15)! Αυτό το άρθρο, το επικαλούνται, με κάθε σοβαρότητα, για να παρέχουν σύγχρονες ενδείξεις για τον ισχυρισμό περί “τεράστιου φόρου αίματος” πολλά κατοπινά άρθρα επί του θέματος (για παράδειγμα, στο άρθρο “Λιμός στην Κίνα”, το οποίο πραγματευόμαστε παρακάτω).

Ο εκδότης του The China Quarterly ήταν ο Roderick MacFarquhar, ο οποίος έγραψε πολλά σημαντικά βιβλία για την κομμουνιστική κυβέρνηση της Κίνας. Εξέδωσε τον 14ο τόμο της Ιστορίας της Κίνας του Cambridge, ο οποίος κάλυπτε την περίοδο 1949-1965. Έγραψε τις “Ρίζες της Πολιτιστικής Επανάστασης”, που περιελάμβαναν έναν τόμο για τα γεγονότα του 1956 και 1957 καθώς και έναν τόμο για το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος, στον οποίο προωθεί τη θέση περί “βαρύτατου φόρου αίματος”. Επίσης εξέδωσε τις “Μυστικές Ομιλίες του Μαο”. Στις σελίδες του The China Quarterly υπάρχει μία δήλωση ότι αυτό εκδιδόταν από την Information Bulletin Ltd, για λογαριασμό του Κογκρέσου για την Πολιτιστική Ελευθερία (CCF). Στις 13 Μάη 1967, το CCF δημοσίευσε ένα δελτίο τύπου, στο οποίο παραδεχόταν ότι χρηματοδοτούταν από τη CIA, μετά την αποκάλυψη αυτού στο περιοδικό Ramparts (16).

Ο MacFarquhar δήλωσε, όταν ρωτήθηκε από εμένα, ότι: “όταν μου ζητήθηκε να είμαι ο ιδρυτικός εκδότης του CQ [China Quarterly], μου εξηγήθηκε ότι η αποστολή του CCF ήταν να ενθαρρύνει τους δυτικούς διανοούμενους να δημιουργήσουν μια κοινότητα που θα προωθούσε την ελεύθερη ανταλλαγή ιδεών. Στόχος ήταν να παρέχεται ένα είδος οργανωτικής αντίκρουσης των σοβιετικών προσπαθειών προσέλκυσης δυτικών διανοούμενων σε διάφορες μετωπικές οργανώσεις (…) Αυτό που μου ειπώθηκε για τη χρηματοδότηση ήταν μόνο πως το CCF υποστηριζόταν από πλειάδα ιδρυμάτων, συμπεριλαμβανομένου του διάσημου Ford, και το γεγονός ότι, από αυτές, το Farfield Foundation ήταν μια μετωπική οργάνωση της CIA δεν μου είχε αποκαλυφτεί”.

Στο τεύχος της 26 Γενάρη 2006 του περιοδικού The London Review of Books, ο MacFarquhar γράφει για “τα αρχικά τεύχη του China Quarterly το 1960, του οποίου τότε ήμουν εκδότης”.

Επίσης αναφέρει ότι “μυστικά χρήματα της CIA (από το Farfield Foundation μέσω του Κογκρέσου για την Πολιτιστική Ελευθερία, που εξέδιδε το CQ, το Encounter και πολλά άλλα περιοδικά) αποτελούσαν μέρος της χρηματοδότησης για το CQ- κάτι το οποίο εγώ δεν γνώριζα, μέχρι την αποκάλυψη αυτού στα τέλη της δεκαετίας του ’60”.

Το γεγονός ξεπερνά όσους, όπως ο MacFarquhar, εργάστηκαν για περιοδικά που σχετίζονταν με το CCF. Λέγεται, επίσης, ότι και άλλα περιοδικά λάμβαναν χρήματα που προέρχονταν από τη CIA πολύ γενικά. Για παράδειγμα, ο Victor Marchetti, ένας πρώην αξιωματούχος στο Γραφείο Διοικητή της CIA, έγραψε ότι η CIA είχε ιδρύσει το Asia Foundation και το επιδοτούσε με 8.000.000$ ετησίως για να υποστηρίζει το έργο “αντικομμουνιστών ακαδημαϊκών σε διάφορες ασιατικές χώρες, για τη διάδοση σε όλη την Ασία αρνητικής στάσης για την ηπειρωτική Κίνα, το Βόρειο Βιετνάμ και τη Βόρεια Κορέα” (17).

Ασφαλώς, το ζήτημα δεν είναι “άσπρο-μαύρο”. Για παράδειγμα, ο MacFaruqhar επίσης ισχυρίζεται ότι επέτρεπε ευρεία γκάμα απόψεων από διαφορετικές πλευρές του πολιτικού φάσματος να δημοσιεύονται στο περιοδικό του. Ισχυρίζεται ότι το άρθρο του Alsop θα είχε δημοσιευτεί αλλού, ακόμα κι αν αυτός το απέρριπτε, καθώς και ότι είχε δημοσιεύσει και απαντήσεις σε αυτό που ήταν αρνητικές για τον ισχυρισμό του Alsop.

Αυτό μπορεί να είναι αλήθεια. Ωστόσο, όσοι, όπως ο MacFaruqhar, δημοσίευαν αυτό που μπορεί να ήθελε η CIA, γενικά, ήταν θετικά διακείμενοι ως προς αυτό (αλλιώς, γιατί η CIA να έδινε χρήματα). Το βασικό είναι πως αυτοί οι άνθρωποι είχαν πηγές χρηματοδότησης δυτικών κρατών τις οποίες άλλοι, με διαφορετική άποψη, στερούνταν.

Τα πολύ τελευταία χρόνια, μια νέα γενιά συγγραφέων έχουν δημοσιεύσει φερόμενες μαρτυρίες από πρώτο χέρι και ντοκουμέντα υποστηρικτικά της θέσης περί “τεράστιου φόρου αίματος”. Το βασικό με αυτά τα στοιχεία είναι η επαλήθευσή τους. Αυτοί οι συγγραφείς δεν παρέχουν επαρκείς ενδείξεις στα έργα τους που αναφέρονται σε αυτό το άρθρο, ώστε να αποδείξουν ότι οι πηγές τους είναι αυθεντικες.

Ο Jasper Becker στο βιβλίο του για το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος, Hungry Ghosts, επικαλείται πολλές πηγές για μαζική πείνα και κανιβαλισμό στην Κίνα κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι αυτά είναι στοιχεία που προέκυψαν μόλις τη δεκαετία του ’90. Σαφώς, οι πιο γλαφυρές ιστορίες περί κανιβαλισμού δεν στοιχειοθετούνται από καμία πηγή της περιόδου του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος, ή ακόμα και πολλών ετών αργότερα. Πολλές μαρτυρίες για μαζική πείνα και κανιβαλισμό που ο Becker χρησιμοποιεί προέρχονται από ένα 600 σελίδων κείμενο με τίτλο “30 χρόνια στην Επαρχία”. Ο Becker λέει πως πρόκειται για ένα μυστικό επίσημο κείμενο που διέρρευσε από την Κίνα το 1989. Ο Becker γράφει ότι οι πηγές του για το Hungry Ghosts περιλαμβάνουν έγγραφα που εξήχθησαν από την Κίνα το 1989 από διανοούμενους που βγήκαν στην εξορία. Στον αναγνώστη, ωστόσο, χρειάζεται να ειπωθεί πώς άνθρωποι που ήταν προφανώς αντιφρονούντες, και εγκατέλειπαν τη χώρα, κατά τη διάρκεια μιας καταστολής, ήταν σε θέση να βγάλουν στο εξωτερικό επίσημα έγγραφα, αναφορικά με γεγονότα που είχαν λάβει χώρα 30 χρόνια πριν.

Επίσης, ο Becker θα έπρεπε να επιχειρηματολογήσει ακόμα πιο γενικά, γιατί πιστεύει ότι τα “30 χρόνια στην Επαρχία” και άλλα έγγραφα είναι αυθεντικά. Το 2001 ο Becker δημοσίευε μια κριτική για τα Tiananmen Papers στο London Review of Books (18). Τα Tiananmen Papers ήταν, σύμφωνα με ό,τι λεγόταν, εσωτερικά κομματικά ντοκουμέντα τα οποία είχαν βγει στο εξωτερικό από έναν αντιφροντούντα. Υποτίθεται ότι ρίχνουν φως στο σκεπτικό της κομματικής ηγεσίας την εποχή των σφαγών στην Πλατεία Τιεν Αν Μεν. Στην κριτική του, ο Becker, σοβαρά συζητά την πιθανότητα αυτά τα έγγραφα να είναι πιθανώς κατασκευασμένα. Στο Hungry Ghosts, o Becker θα έπρεπε να πει για ποιο λόγο θεωρούσε ότι τα έγγραφα τα οποία επικαλούταν στο δικό του βιβλίο ήταν αυθεντικά, παρά το ότι για άλλα επίσημα έγγραφα που βγήκαν στο εξωτερικό θεωρούσε ότι θα μπορούσε να είναι μη αυθεντικά.

Ομοίως, ο Becker επικαλείται ένα φερόμενο ως εσωτερικό περιοδικό του κινεζικού στρατού από το 1961, ως ένδειξη για μια μαζική ανθρωπιστική καταστροφή κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος. Οι αναφορές σε αυτό το περιοδικό πράγματι υπονοούν ότι μια καταστροφή, η οποία μετά βίας θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σημαντική, επιδρούσε στο ηθικό των κινεζικών στρατευμάτων. Ωστόσο, αυτό το περιοδικό είναι πράγματι αυθεντικό; Το περιοδικό δημοσιεύτηκε από το Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ το 1963 και σε μία συλλογή του Ιδρύματος Hoover με τίτλο “Οι πολιτικές του Κινεζικού Κόκκινου Στρατού” το 1966. Σύμφωνα με τη βρετανική Daily Telegraph (19) “(τα έντυπα αυτά) βρίσκονταν σε αμερικανικά χέρια για κάποιο διάστημα, παρότι κανένας δεν αποκάλυψε πώς αυτά είχαν αποκτηθεί”. Ο Becker και πολλοί άλλοι συγγραφείς επί του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος που επικαλούνται αυτά τα έντυπα, χρειάζεται να αναφέρουν γιατί τα θεωρούν αυθεντικά.

Το βιβλίο του Becker, επίσης, χρησιμοποιεί καταθέσεις αυτοπτών μαρτύρων περί πείνας κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος. Στα μέσα της δεκαετίας του ’90, πήρε συνεντεύξεις από ανθρώπους στην ηπειρωτική Κίνα και στο Χονγκ Κονγκ, καθώς και από κινέζους μετανάστες στη Δύση. Αναφέρει στο βιβλίο του ότι στην ηπειρωτική Κίνα “σπάνια, αν όχι ουδέποτε, του επιτρεπόταν να μιλήσει ελεύθερα στους αγρότες”. Τοπικοί αξιωματούχοι “προπονούσαν” κατάλληλα τους αγρότες πριν από τη συνέντευξη, ήταν παρόντες κατά τη διάρκειά της και απαντούσαν σε κάποιες από αυτές, αντί για τους αγρότες. Δεδομένου ότι υπάρχει μεγάλη πιθανότητα αυτή οι αξιωματούχοι να προσπαθούσαν να παρέχουν στοιχεία υπέρ της αρνητικής στάσης του Ντενγκ για το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος, είναι σίγουρα σημαντικό να ειπωθεί στον αναγνώστη ποιες συνεντεύξεις που επικαλείται στο βιβλίο διεξήχθησαν υπό αυτές τις συνθήκες και ποιες όχι. Ο Becker δεν το κάνει αυτό στο Hungry Ghosts. Πουθενά σε αυτό το βιβλίο δεν προχωρεί σε επαρκή ανάλυση για να αποδείξει στον αναγνώστη ότι οι μαρτυρίες που επικαλείται στο βιβλίο του είναι αυθεντικές.

Για κάποια λίγα χρόνια, το Hungry Ghosts ήταν το βασικό βιβλίο για τους κριτικούς του Μαο. Ωστόσο, το 2005, εκδόθηκε το “Mao: Η Άγνωστη Ιστορία”, το οποίο προωθήθηκε ευρέως στη Δύση. Οι ισχυρισμοί του είναι, αν μη τι άλλο, ακόμα πιο ακραίοι από ό,τι είναι αυτοί στο βιβλίο του Becker. Από τα 70 εκατομμύρια νεκρών που αποδίδει στο Μαο, 38 εκατομμύρια λέγεται ότι έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος. Το βιβλίο βασίζεται πολύ σε μια ανεπίσημη έκδοση ομιλιών και δηλώσεων του Μαο που υποτίθεται κατέγραψαν οπαδοί του και οι οποίες έφτασαν στη Δύση με μέσα που δεν είναι ξεκάθαρα. Οι συγγραφείς συχνά χρησιμοποιούν υλικό από αυτή τη συλλογή για να προσπαθήσουν και να δείξουν το φανατισμό και την έλλειψη έγνοιας του Μαο για την ανθρώπινη ζωή. Πρόκειται για ένα σύνολο κειμένων που κατέστησαν πρόσφατα διαθέσιμα, κατά τη δεκαετία του ’80, χάρη στο Κέντρο Υλικών Έρευνας για την Κίνα (CCRM) στις ΗΠΑ. Μερικά από αυτά τα κείμενα μεταφράστηκαν στα αγγλικά και εκδόθηκαν στο “Οι μυστικές ομιλίες του Μαο”(20).

Σε αυτό τον τόμο, ο Timothy Cheek γράφει ένα κείμενο, στο οποίο προβαίνει σε εκτίμηση της γνησιότητας των εγγράφων. Γράφει ότι “[η] ακριβής προέλευση αυτών των τόμων, οι οποίοι έφτασαν μέσα από διάφορα κανάλια, δεν μπορεί να στοιχειοθετηθεί(…)”. Ο Timothy Cheek ισχυρίζεται ότι τα κείμενα είναι πιθανόν να είναι γνήσια για δύο λόγους. Πρώτον, επειδή κάποια από τα κείμενα που το CCRM έλαβε, είχαν προηγουμένως δημοσιευτεί στην ηπειρωτική Κίνα σε άλλες εκδόσεις. Δεύτερον, επειδή, τα κείμενα που εμφανίζονται στον ένα τόμο που έλαβε το CCRM, εμφανίζονται επίσης σε τουλάχιστον έναν ακόμα τόμο που έλαβε το CCRM. Προσωπικά, δεν είναι προφανές ότι αυτοί οι δύο λόγοι παρέχουν ισχυρές ενδείξεις για την όλη αυθεντικότητα των κειμένων.

Κάτι που είναι ίσως πιο σημαντικό: οι Chang και Halliday αναφέρουν αποσπάσματα από αυτά τα κείμενα με τρόπο αποπροσανατολιστικό, στο κεφάλαιό τους για το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος. Ο Chang ισχυρίζεται ότι το 1958 ο Μαο είχε επιτεθεί στο φαινόμενο κατά το οποίο, όπως έλεγε “άνθρωποι περιφέρονται στην επαρχία ανεξέλεγκτα”. Στην επόμενη πρόταση, οι συγγραφείς ισχυρίζονται ότι “η παραδοσιακή δυνατότητα απόδρασης από μια κατάσταση λιμού, η οποία συνίσταται στην μετακίνηση προς ένα μέρος όπου υπήρχε φαγητό, είχε πλέον μπλοκαριστεί”. Όμως, το τμήμα της “μυστικής” ομιλίας, στην οποία ο Μαο υποτίθεται ότι διαμαρτύρεται για τους ανθρώπους που “περιφέρονται ανεξέλεγκτοι”, δεν έχει καμία σχέση με την παρεμπόδιση μετακίνησης πληθυσμών στην Κίνα. Όταν κανείς διαβάσει το πλήρες κείμενο, το οποίο επιλεκτικά οι συγγραφείς επικαλούνται, μπορεί κανείς να δει ότι οι συγγραφείς αποπροσανατολίζουν. Αυτό που ο Μαο είπε, είναι το ακόλουθο:

“[Κάποιος] από έναν ΑΠΣ [σ.σ.: Αγροτικό Παραγωγικό Συνεταιρισμό] στο Χαντάν [Χεμπέι] οδήγησε ένα αυτοκίνητο ως το χαλυβουργείο του Ανσάν και δεν έφευγε μέχρι να του δοθεί κάποια ποσότητα σιδήρου. Σε κάθε μέρος, τόσοι πολλοί άνθρωποι περιφέρονται ανεξέλεγκτα: αυτό πρέπει να απαγορευτεί εντελώς. Πρέπει να εργαστούμε ισόρροπα μεταξύ των επιπέδων, με κάθε επίπεδο να λογοδοτεί στο αμέσως ανώτερο επίπεδο: οι ΑΠΣ στις επαρχίες, οι επαρχίες στους νομούς, οι νομοί στις περιφέρειες- αυτό αποκαλείται σοσιαλιστική τάξη (21)”.

Αυτό στο οποίο εδώ ο Μαο αναφέρεται, είναι η καμπάνια για την αύξηση της παραγωγής χάλυβα, μερικώς μέσω της χρήσης μικρής κλίμακας επαρχιακής παραγωγής. Μερικοί μη εξουσιοδοτημένοι άνθρωποι απαιτούσαν σίδερο από το Ανσάν προκειμένου να βοηθήσουν το συνεταιρισμό τους να επιτύχει τη νόρμα στην παραγωγή χάλυβα. Ο Μαο φαίνεται να λέει ότι αυτή η αυθόρμητη στάση είναι λάθος. Φαίνεται πως συνηγορεί σε ένα πιο ιεραρχικό σοσιαλιστικό σύστημα σχεδιασμού, όπου οι άνθρωποι πρέπει να κάνουν αίτηση στις ανώτερες αρχές προκειμένου να αποκτούν τις πρώτες ύλες που χρειάζονται για να επιτύχουν τους στόχους τους στην παραγωγή (Αυτό φαίνεται λίγο απροσδόκητο για να το λέει ο Μαο- αλλά, τέλος πάντων). Ξεκάθαρα, ωστόσο, σε αυτό το κείμενο, δεν συνηγορεί στη γενική απαγόρευση στον κινεζικό λαό να μετακινείται στη χώρα.

Ένα δεύτερο, εξίσου αποπροσανατολιστικό, απόσπασμα παρατίθεται στο τέλος του κεφαλαίου για το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος. Πρώτα οι Chang & Halliday γράφουν ότι: “Μπορούμε τώρα να πούμε με σιγουριά από πόσους ανθρώπους ο Μαο ήταν έτοιμος να απαλλαγεί”. Η παράγραφος που ακολουθεί, δίνει κάποια παραδείγματα αποσπασμάτων που φέρονται να είπε ο Μαο, αναφορικά με το πόσοι θάνατοι κινέζων θα ήταν αποδεκτοί εν καιρώ πολέμου. Η επόμενη παράγραφος ξεκινά ως εξής: “Όμως ο Μαο ούτε σκεφτόταν μόνο για τον καιρό του πολέμου”. Έπειτα, αναφέρουν ότι ο Μαο είπε στη συνδιάσκεψη στο Βουτσάνγκ ότι “Εργαζόμενοι κατ’ αυτό τον τρόπο, με όλα αυτά τα έργα, η μισή Κίνα μπορεί να πρέπει να πεθάνει”. Αυτό το απόσπασμα εμφανίζεται στην κεφαλίδα του κεφαλαίου για το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος. Ο τρόπος με τον οποίοι οι συγγραφείς παρουσιάζουν αυτό το απόσπασμα, παρουσιάζει το Μαο ωσάν να λέει ότι μπορεί, πράγματι, να είναι απαραίτητο για τη μισή Κίνα να πεθάνει, ώστε να υλοποιηθούν τα σχέδιά του για την αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής. Όμως είναι προφανές από το πραγματικό κείμενο της ομιλίας ότι αυτό που ο Μαο κάνει, είναι να προειδοποιεί για τους κινδύνους της υπερεργασίας και του υπερενθουσιασμού στο Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος, ενώ χρησιμοποιεί μια κάποια δόση υπερβολής. Ο Μαο το καθιστά ξεκάθαρο ότι δεν θέλει κανέναν να πεθάνει ως αποτέλεσμα της κίνησής του για εκβιομηχάνιση. Σε αυτό το σημείο της συζήτησης, ο Μαο μιλά για την αποτυχία της ιδέας της ανάπτυξης όλων των μεγάλων βιομηχανιών και της γεωργίας με τη μία. Το πλήρες απόσπασμα από το κείμενο που επιλεκτικά οι συγγραφείς επικαλούνται είναι το ακόλουθο:

“Σε μια τέτοια κατάσταση, πιστεύω πως αν εμείς κάνουμε [όλα τα πράγματα ταυτόχρονα], ο μισός πληθυσμός της Κίνας, αναμφίβολα, θα πεθάνει. Και αν δεν είναι ο μισός, τότε θα’ναι το 1/3, ή το 10%, ένας αριθμός 50 εκατομμυρίων νεκρών. Όταν πέθαναν άνθρωποι στο Γκουανξί [σ.σ. το 1955], δεν απολυθηκε ο Chen Manyuan; Αν, με έναν αριθμό νεκρών 50 εκατομμυρίων, εσείς δεν θα χάσετε τη δουλειά σας, εγώ τουλάχιστον θα τη χάσω. [Το αν χάσω] και το κεφάλι μου θα είναι ανοιχτό προς συζήτηση. Το Anhui θέλει να κάνουμε τόσα πολλά πράγματα: είναι πράγματι πολύ σωστό να κάνουμε πολλά, όμως, ας το έχουμε ως αρχή το να μην έχουμε θανάτους (22)”.

Μετά από λίγες προτάσεις, ο Μαο λέει: “Όσον αφορά 30 εκατομμύρια τόνους χάλυβα, χρειαζόμαστε πράγματι τόσο πολύ; Είμαστε σε θέση να παράγουμε [τόσο πολύ]; Πόσους ανθρώπους κινητοποιούμε; Θα μπορούσε αυτό να οδηγήσει σε θανάτους;”.

Είναι πολύ σημαντικό να γίνει μια πλήρης εξέταση των πηγών που οι Chang & Halliday χρησιμοποίησαν στο βιβλίο τους. Αυτό είναι ένα κάλεσμα που έχει γίνει και αλλού. Η βιβλιοκριτική του Nicholas D. Kristof στους New York Times έγειρε κάποια ενδιαφέροντα ζητήματα. Ο Kristof μιλά για τη δασκάλα αγγλικών του Μαο, Ζανγκ Χανζί (ο Μαο αποπειράθηκε να μάθει αγγλικά όντας ενήλικος), την οποία οι Chang & Halliday αναφέρουν ως έναν από τους ανθρώπους από τους οποίους πήραν συνέντευξη. Ωστόσο, η Ζανγκ είπε στον Kristof (ο οποίος είναι φίλος της) ότι, παρότι συνάντησε τους δύο συγγραφείς, αρνήθηκε να τους δώσει συνέντευξη και τους παρείχε μη ουσιαστικές πληροφορίες (23). Ο Kristof καλεί τους συγγραφείς να δημοσιεύσουν τις πηγές τους στο διαδίκτυο, ώστε να μπορούν να εκτιμηθούν ως αμερόληπτοι.

Η Καμπάνια του Ντενγκ ενάντια στην κληρονομιά του Μαο

Υπήρχαν κάποιοι υποστηρικτές της θέσης περί “μαζικών θανάτων” κατά τη δεκαετία του ’60. Ωστόσο, όπως ο Felix Greene επεσήμανε στο A Curtain of Ignorance, οι αντικομμουνιστές στις δεκαετίες του ’50 και του ’60 έκαναν λόγο για μαζικούς λιμούς στην Κίνα, πρακτικά, κάθε χρόνο. Η ιστορία για το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος πάρθηκε στα σοβαρά μόνο κατά τη δεκαετία του ’80, όταν η νέα κινεζική ηγεσία άρχισε να υποστηρίζει την ιδέα. Ήταν αυτό που έδωσε πραγματικά αξιοπιστία στη Δύση σε κάποιους όπως οι Becker και Jung Chang.

Η κινεζική ηγεσία άρχισε την επίθεσή της στο Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος το 1979. Ο Ντενγκ κινήθηκε εναντίον των υποστηρικτών του Μαο, κατευθύνοντας τον επίσημο Τύπο να τους επιτεθεί (24). Αυτή η επίθεση πήρε τη μορφή μιας ιδεολογικής καμπάνιας εναντίον του “αριστερισμού”. Όπως ο Meissner λέει στη μελέτη του για την περίοδο Ντενγκ “πολλοί ακαδημαϊκοί και θεωρητικοί βγήκαν μπροστά για να αποκαλύψουν τις “μικροαστικές” κοινωνικές και ιδεολογικές ρίζες του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος και της Πολιτιστικής Επανάστασης” (25).

Ο λόγος για αυτή την επίθεση προς το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος έχει πολύ να κάνει με τους αγώνες για εξουσία κατά τη μεταμαοϊκή περίοδο και τον αγώνα για επιστροφή στις σοσιαλιστικές πολιτικές του 1976. Μετά το θάνατο του Μαο, ο Χούα Κουο Φενγκ είχε ανέλθει στην εξουσία με μια πλατφόρμα “υποστήριξης κάθε κουβέντας και πολιτικής του Μαο”. Ο Ντενγκ χρειαζόταν απεγνωσμένα μια πολιτική δικαιολόγηση για την αποπομπή του Χουα το 1978 και την ανάληψη της ηγεσίας από τον ίδιο. Ο ισχυρισμός του Ντενγκ ότι ο Μαο ήταν “70% σωστός και 30% λάθος” ήταν ένας τρόπος για να προβεί σε διάκριση μεταξύ της δικής του “πραγματιστικής” αντίληψης της ιστορίας και της ιδεολογίας και της αντίληψης των προκατόχων του (οι πολιτικές υπέρ της αγοράς τις οποίες ο Ντενγκ εφάρμοσε, υποδείκνυαν ότι, στην πραγματικότητα, πίστευε ότι ο Μαο ήταν περίπου 80% λάθος).

Το κινεζικό κόμμα έκανε τα πάντα ώστε να προωθήσει την αντίληψη ότι το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος ήταν μια καταστροφή που είχε προκληθεί από αριστερίστικες πολιτικές. Ο στρατηγός Γιε Γιαν Γινγκ, σε μια σημαντική ομιλία του το 1979, μίλησε για τις καταστροφές που προκλήθηκαν από αριστερίστικα λάθη κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος (26). Το 1981, η κομματική “Απόφαση για την ιστορία του κόμματος” έκανε λόγο για “σοβαρές απώλειες στη χώρα και το λαό κατά την περίοδο 1959-1961”. Ακαδημαϊκοί προσχώρησαν σε αυτή την επίθεση. Το 1981, ο καθηγητής Λιου Ζενγκ, διευθυντής του Ινστιτούτου Ερευνών Πληθυσμού έδωσε επιλεκτικές στατιστικές θανάτων για την περίοδο 1954-1978. Αυτοί οι αριθμοί έγιναν γνωστοί σε μια ανοιχτή ακαδημαϊκή συνάθροιση, η οποία τράβηξε πολύ την προσοχή της Δύσης. Οι αριθμοί που δόθηκαν για την περίοδο 1958-1961 υποδείκνυαν ότι 16,5 εκατομμύρια επιπλέον θάνατοι είχαν σημειωθεί εκείνα τα χρόνια (27). Ταυτόχρονα, ο Σουν Γιε Φανγκ, ένας επιφανής κινέζος οικονομολόγος, δημοσίως τράβηξε την προσοχή σε αυτούς τους αριθμούς, δηλώνοντας ότι “ένα υψηλό τίμημα σε όρους αίματος πληρώθηκε” για τα λάθη του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος(28).

Επίσης, υπήρχε η εσωκομματική διαπάλη που ήθελε ο Ντενγκ, προκειμένου να ανατρέψει πρακτικά όλα τα θετικά επιτεύγματα της περιόδου Μαο, στο όνομα της εισαγωγής του καπιταλισμού ή του “σοσιαλισμού με κινεζικά χαρακτηριστικά”, όπως τον αποκαλούσε. Η επίθεση στο Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος, βοήθησε στην παροχή μιας ιδεολογικής δικαιολόγησης για την ανατροπή των “αριστερίστικων” πολιτικών του Μαο. Ο Ντενγκ διέλυσε τις αγροτικές κομμούνες στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Στα χρόνια μετά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος, οι κομμούνες είχαν αρχίσει να παρέχουν υπηρεσίες όπως δωρεάν υγειονομική περίθαλψη και εκπαίδευση. Η διάλυση των Κομμούνων σήμαινε πως αυτά διακόπτονταν. Σε ένα άρθρο του για το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος, ο Χαν Ντονγκ Πινγκ, αναπληρωτής καθηγητής στο Warren Wilson College, αναφέρει ένα “χιουμοριστικό” ρεπορτάζ από την κινεζική εφημερίδα που εκδίδεται στη Νέα Υόρκη “The World Journal” σχετικά με ένα αγρότη από την επαρχία Χενάν, ο οποίος δεν ήταν σε θέση να πληρώσει τα νοσήλεια για να θεραπεύσει τους μολυσμένους όρχεις του. Όντας βασανισμένος από τον πόνο, πήρε ένα μαχαίρι και σχεδόν αυτοκτόνησε (29). Αυτό το είδος γεγονότων είναι η πραγματική κληρονομιά των μεταρρυθμίσεων του Ντενγκ στην επαρχία.

Συχνά λέγεται ότι οι αγροτικές μεταρρυθμίσεις του Ντενγκ βελτίωσαν την ευημερία της αγροτιάς. Είναι αλήθεια ότι η διάλυση των κομμούνων οδήγησε σε μια 5ετή περίοδο επιταχυνόμενης αγροτικής παραγωγής. Όμως αυτή ακολουθήθηκε από χρόνια πτώσης της κατά κεφαλή παραγωγής τροφίμων (30). Παρά αυτή την πτώση, οι δυτικοί σχολιαστές τείνουν να περιγράφουν τη διάλυση των κομμούνων ως ανεπιφύλακτα οικονομική επιτυχία.

Στην πραγματικότητα, η διάλυση των αγροτικών κομμούνων προκάλεσε πολλές πηγές πραγματικών δυσκολιών για τους αγρότες. Με την ενθάρρυνση της κινεζικής άρχουσας τάξης να περιγράφει το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος ως καταστροφή που σκότωσε εκατομμύρια, ο Ντενγκ ήταν σε θέση να αναπτύξει μια πολιτική γραμμή που έκανε τις οπισθοδρομικές πολιτικές του για την επαρχία να φαίνονται νομιμοποιημένες.

Ο Ντενγκ Χσιάο Πινγκ κατηγορεί το Μαο για Θανάτους από Λιμό

Για να επικρατήσει η γραμμή του Ντενγκ ήταν απαραίτητο να αποδείξει όχι μόνο ότι μαζικοί θάνατοι σημειώθηκαν μεταξύ 1959-1961, αλλά και ότι αυτοί οφείλονταν κυρίως σε εσφαλμένες πολιτικές. Μετά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος, η επίσημη γραμμή της κινεζικής κυβέρνησης ήταν για το λιμό ήταν ότι αυτός οφειλόταν κατά 70% σε φυσικές καταστροφές και 30% σε ανθρώπινα λάθη. Αυτή η αναλογία ανατράπηκε επί Ντενγκ. Στη δεκαετία του ’80 ισχυρίζονταν ότι τα προβλήματα προκλήθηκαν κατά 30% από φυσικές καταστροφές και κατά 70% από ανθρώπινα λάθη. Όμως, σε κάθε περίπτωση, αν οι ενέργειες του Μαο είχαν οδηγήσει σε θανάτους εκατομμυρίων αγροτών, οι αγρότες θα είχαν συνειδητοποιήσει τι συνέβαινε. Ωστόσο, τα στοιχεία λένε ότι αυτοί δεν κατηγορούσαν το Μαο για τα περισσότερα από τα προβλήματα που υπήρξαν κατά την περίοδο του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος.

Πολύ μετά το θάνατο του Μαο, ο καθηγητής Χαν Ντονγκ Πινγκ ταξίδεψε στο Σαντόνγκ και το Χενάν, όπου οι χειρότερες συνθήκες λιμού εμφανίστηκαν μεταξύ 1959-1961.

Ο Χαν Ντονγκ Πινγκ βρήκε ότι οι περισσότεροι αγρότες που ρώτησε ήταν υπέρ της αρχικής ερμηνείας των γεγονότων και όχι της δεύτερης. Δηλαδή, έλεγαν ότι δεν πίστευαν πως ο Μαο έπρεπε κυρίως να κατηγορηθεί για τα προβλήματα που υπέστησαν κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος (31). Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έγιναν τραγικά σφάλματα. Ο Ντονγκ Πινγκ έγραψε για την εισαγωγή συλλογικής κουζίνας στις αγροτικές κομμούνες. Αρχικά, αυτό ήταν μια πολύ δημοφιλής πολιτική μεταξύ των αγροτών. Πράγματι, το 1958, πολλοί αγρότες αναφέρουν ότι ποτέ δεν είχαν φάει τόσο καλά προηγουμένως στη ζωή τους. Το πρόβλημα ήταν ότι αυτή η νέα κατάσταση, που έδειχνε αφθονία, οδήγησε σε αμέλεια για τη συγκομιδή και στην κατανάλωση του φαγητού. Οι άνθρωποι φαίνεται ότι είχαν αρχίσει να υποθέτουν ότι η κυβέρνηση μπορούσε πλέον να εγγυηθεί προμήθειες τροφίμων και ότι δεν είχαν οι ίδιοι ευθύνη για την διασφάλιση της επάρκειας τροφίμων.

Δεδομένης της φτώχειας στην Κίνα κατά τα τέλη της δεκαετίας του ’50, αυτό ήταν ένα σφάλμα το οποίο θα οδηγούσε σε σοβαρά προβλήματα, και η κομμουνιστική ηγεσία θα έπρεπε να είχε πάρει γρηγορότερα μέτρα για τον εξορθολογισμό της κατάστασης. Τρία χρόνια σοβαρών φυσικών καταστροφών έκαναν τα πράγματα ακόμα χειρότερα. Η αλληλεγγύη μεταξύ των μελών της κομμούνας στις χειρότερα πληγείσες περιοχές κατέρρευσε, καθώς ως άτομα προσπαθούσαν να πάρουν τους καρπούς προτού καν γίνει η συγκομιδή. Πάλι, αυτή η πρακτική έκανε την κατάσταση χειρότερη. Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί ότι οι ίδιοι οι αγρότες δεν είπαν στον Χαν Ντονγκ Πινγκ ότι τα σφάλματα στην οργάνωση της συλλογικής κουζίνας ήταν η κύρια αιτία του λιμού που υπέφεραν. Ο ίδιος ο Χαν Ντονγκ Πινγκ επικρίνει αυστηρά το Μαο για τις επιπτώσεις αυτών των “βεβιασμένων” πολιτικών κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος. Ωστόσο, γράφει, επίσης, ότι “Πήρα συνέντευξη από μεγάλο αριθμό εργατών και αγροτών στο Σαντόνγκ και το Χενάν, και ποτέ δεν συνάντησα ούτε έναν αγρότη ή εργάτη που είπε ότι ο Μαο ήταν κακός. Επίσης μίλησα με έναν ακαδημαϊκό στο Ανχούι [σ.σ.:όπου ο λιμός λέγεται ότι ήταν ο χειρότερος], ο οποίος μεγάλωσε στις αγροτικές περιοχές και έκανε έρευνα στο Ανχούι, και ούτε αυτός συνάντησε ποτέ κάποιον αγρότη να λέει ότι ο Μαο ήταν κακός, και ούτε έναν αγρότη που είπε ότι ο Ντενγκ ήταν καλός (32)”.

Μπορεί να πει κάποιος ότι η τουλάχιστον μερική συμπάθεια του Χαν Ντονγκ Πινγκ για το Μαο, θα μπορούσε να χρωματίσει αντίστοιχα την ερμηνεία αυτού που άκουσε από τους αγρότες. Ωστόσο, πρέπει επίσης να ειπωθεί ότι δύο από τους γονείς των γονέων του πέθαναν από ασθένειες που οφείλονται σε πείνα κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος και ο Χαν Ντονγκ Πινγκ συχνά φαίνεται πολύ πιο επικριτικός για τις πολιτικές του Μαο εκείνης της περιόδου από ό,τι οι αγρότες από τους οποίους πήρε συνέντευξη.

Μαζικοί θάνατοι; Τα δημογραφικά στοιχεία

Η σχετική συμπάθεια των αγροτών για το Μαο όταν ενθυμούνται το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος, πρέπει μάλλον να αμφισβητεί τα δημογραφικά στοιχεία που δείχνουν ότι δεκάδες εκατομμυρίων από αυτούς πέθαναν της πείνας εκείνη την περίοδο. Δυτικοί ακαδημαϊκοί φαίνονται ότι συμφωνούν όσον αφορά την εγκυρότητα αυτών των στοιχείων. Ακόμα και όσοι θέτουν ερωτήματα για αυτά, όπως ο Carl Riskin, πάντοτε καταλήγουν επιμένοντας ότι “όλα τα διαθέσιμα στοιχεία” υποδεικνύουν ότι ένας λιμός τεραστίων διαστάσεων είχε λάβει χώρα εκείνη την περίοδο.

Στην πραγματικότητα, υπάρχουν πράγματι στοιχεία από πλήθος πηγών ότι ένας λιμός είχε λάβει χώρα εκείνη την περίοδο, όμως το βασικό ερώτημα είναι αν ένας λιμός είχε σκοτώσει 30 εκατομμύρια ανθρώπους. Αυτός, πράγματι, θα ήταν χωρίς προηγούμενο. Παρότι έχουμε συνηθίσει να διαβάζουμε στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων ότι “δεκάδες εκατομμυρίων αντιμετωπίζουν το φάσμα του λιμού στην Αφρική”, είναι ανήκουστο για δεκάδες εκατομμύρια πράγματι να πεθαίνουν σε ένα λιμό. Για παράδειγμα, το λιμό στο Μπανγκλαντές το 1974-75, τον θυμούνται ως ένα βαθιά τραγικό γεγονός στην ιστορία αυτού του έθνους. Ωστόσο, ο επίσημος απολογισμός για το λιμό στο Μπανγκλαντές ήταν 30.000 (σε πληθυσμό 76 εκατομμυρίων), παρότι ανεπίσημες πηγές ανεβάζουν τους νεκρούς σε 100.000 (33). Ας συγκρίνουμε αυτό τον αριθμό με τον ισχυριζόμενο απολογισμό για 30 εκατομμύρια νεκρών σε έναν πληθυσμό γύρω στα 660-670 εκατομμύρια σε ένα έτος της περιόδου του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος. Αναλογικά μιλώντας, ο αριθμός των νεκρών στο Μεγάλο Άλμα Προς τα Εμπρός φέρεται ότι ήταν περίπου 35 φορές υψηλότερος από τον ανώτερο εκτιμώμενο απολογισμό για το λιμό του Μπανγκλαντές.

Είναι μάλλον αποπροσανατολιστικό το να λέει κανείς ότι “όλα τα διαθέσιμα στοιχεία” δείχνουν την εγκυρότητα του ισχυρισμού περί μαζικών θανάτων. Η πραγματικότητα είναι ότι όλες οι εκτιμήσεις περί δεκάδων εκατομμυρίων νεκρών βασίζονται στα στοιχεία για τα ποσοστά θνησιμότητας κατά τα τέλη της δεκαετίας του ’50 και τις αρχές της δεκαετίας του ’60. Υπάρχει μόνο πολύ αβέβαιη θεμελίωση αυτών των αριθμών από άλλες στατιστικές για την περίοδο.

Το πρόβλημα είναι ότι τα ποσοστά θνησιμότητας της περιόδου 1940-1982, όπως οι περισσότερες κινεζικές δημογραφικές πληροφορίες, θεωρούνταν κρατικό μυστικό από την κινεζική κυβέρνηση μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’80. Όπως θα δούμε, η αβεβαιότητα για το πώς συγκεντρώνονταν σοβαρά υποσκάπτει το κύρος τους ως συγκεκριμένων στοιχείων. Ήταν μόλις το 1982 όπου στατιστικά για τα ποσοστά θνησιμότητας για τις δεκαετίες 1950 και 1960 δημοσιεύτηκαν (βλ. πίνακα 1).

Βάσει αυτών, παρουσιαζόταν ότι το ποσοστό θνησιμότητας αυξήθηκε από 10,8‰ το 1957 σε 25,4‰ το 1960, πέφτοντας σε 14,2‰ το 1961 και 10‰ το 1962. Αυτοί οι αριθμοί φαίνεται ότι δείχνουν περίπου 15 εκατομμύρια επιπλέον νεκρούς εξαιτίας του λιμού μεταξύ 1958-1961 (34).

Πίνακας 1 Επίσημο Ποσοστό Θνησιμότητας στην Κίνα 1955-1962

Έτος	Ποσοστό Θνησιμότητας (ανά χίλιους κατοίκους)
1955	12,3
1956	11,4
1957	10,8
1958	12,0
1959	14,6
1960	25,4
1961	14,2
1962	10,0
1963	10,0
1964	11,5

Αμερικανοί Δημογράφοι και κινεζικές στατιστικές

Τα κινεζικά στοιχεία για τους νεκρούς του λιμού χρησιμοποιήθηκαν από μια ομάδα δημογράφων των ΗΠΑ για τη δική τους μελέτη επί του θέματος. Αυτοί οι δημογράφοι ήταν οι Ansley Coale, John Aird και Judith Banister. Μπορεί να ειπωθεί ότι αυτοί οι τρεις άνθρωποι ήταν οι πρώτοι που εκλαϊκευσαν την υπόθεση περί “μαζικών θανάτων” στη Δύση. Ο Ansley Coale ήταν μια πολύ επιδραστική προσωπικότητα στην αμερικανική δημογραφία. Απασχολήθηκε στο Γραφείο Ερευνών Πληθυσμού, το οποίο χρηματοδοτούνταν από το Ίδρυμα Ροκφέλερ κατά τη δεκαετία του ’80, όταν δημοσίευσε το έργο του για την Κίνα. Ο John Aird ήταν ένας ειδικός ερευνητής για την Κίνα στο αμερικανικό Γραφείο Απογραφών. Το 1990 έγραψε ένα βιβλίο που εκδόθηκε από το American Entreprise Institute, το οποίο είναι ένα σώμα που προωθεί νεοφιλελεύθερες πολιτικές. Αυτό το βιβλίο έφερε τον τίτλο “Σφαγή των Αθώων” και αποτελούσε κριτική της κινεζικής πολιτικής ελέγχου γεννήσεων “του ενός παιδιού”. Η Judith Banister ήταν άλλη μια εργαζόμενη στο Γραφείο Απογραφών των ΗΠΑ. Της δόθηκε άδεια από την εργασία της για να γράψει ένα βιβλίο, το οποίο περιελάμβανε μια συζήτηση για τους θανάτους κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος (35). Ο John Aird διάβασε την προέκδοση του βιβλίου της και της έδωσε συμβουλές.

Η Judith Banister συνήγαγε αριθμούς, βάσει των οποίων εμφανίζονται να έχουν γίνει 30 εκατομμύρια επιπρόσθετοι θάνατοι κατά την περίοδο του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος. Αυτός ειναι σχεδόν ο διπλάσιος αριθμός από εκείνον που δίνουν οι επίσημες κινεζικές στατιστικές. Η Banister πιστεύει ότι οι επίσημες στατιστικές υποεκτιμούν τη συνολική θνησιμότητα, λόγω της έλλειψης πλήρους αναφοράς των θανάτων από τον κινεζικό πληθυσμό κατά την επίμαχη περίοδο.

Η Banister υπολογίζει το συνολικό αριθμό των υποαναφερόμενων θανάτων της περιόδου, με το να υπολογίζει πρώτα το συνολικό αριθμό γεννήσεων μεταξύ των δύο απογραφών του 1953 και του 1964. Το κάνει αυτό χρησιμοποιώντας στοιχεία από τις απογραφές και στοιχεία από μια αναδρομική έρευνα γονιμότητας που διεξήχθη το 1982 (Ζητήθηκε, δηλαδή, από τους συμμετέχοντες να αναφέρουν τον αριθμό των παιδιών που γέννησαν μεταξύ 1940 και 1981). Αφού ο πληθυσμός του 1953 και του 1964 είναι γνωστός, και ο συνολικός αριθμός γεννήσεων μεταξύ εκείνων των δύο ετών είναι επίσης γνωστός, τότε θα ήταν εφικτό να υπολογιστεί ο αριμός θανάτων οι οποίοι θα είχαν συμβεί κατά εκείνη την περίοδο. Χρησιμοποιεί αυτή την πληροφορία για να υπολογίσει έναν συνολικό αριθμό θανάτων για την 11χρονη περίοδο, ο οποιος είναι εξαιρετικά υψηλότερος από ό,τι δείχνουν τα επίσημα ποσοστά θνησιμότητας.

Για να υπολογίσει πόσοι από αυτούς τους θανάτους συνέβησαν κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος, η Banister επιστρέφει στις επίσημες κινεζικές στατιστικές των ποσοστών θνησιμότητας. Υποθέτει ότι αυτοί οι αριθμοί δείχνουν την πραγματική τάση θανάτων στην Κίνα εκείνη την περίοδο, παρότι είναι πολύ χαμηλοί σε απόλυτους όρους. Για παράδειγμα, υποθέτει ότι το επίσημο ποσοστό θνησιμότητας 25‰ το 1960 πράγματι δείχνει μια τρομακτική αύξηση στο ποσοστό θνησιμότητας για το 1960. Ωστόσο, συνδυάζει αυτό με τις εκτιμήσεις της περί υποαναφοράς των θανάτων κατά την περίοδο 1953-1964, προκειμένου να συνάγει ένα ποσοστό 45‰ το 1960. Στα χρόνια για τα οποία κανένας λιμός δεν λέγεται ότι υπήρξε, ο αριθμός των νεκρών επίσης αυξάνεται, εξαιτίας της χρήσης μιας τέτοιας μεθόδου. Το 1957, για παράδειγμα, αυξάνει το ποσοστό θνησιμότητας από το επίσημο 10,8‰ στο 18‰. Η Banister, έπειτα, συγκρίνει τα αναθεωρημένα ποσοστά θνησιμότητας τα “καλά χρόνια” με τα αναθεωρημένα ποσοστά θνησιμότητας κατά τα χρόνια που λέγεται ότι υπήρξε λιμός. Έτσι, είναι σε θέση να συνάγει την εκτίμησή της περί 30 εκατομμυρίων επιπρόσθετων θανάτων κατά την περίοδο του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος (36).

Ερωτήματα για τις κινεζικές στατιστικές

Πληθώρα επίσημων αριθμών αναφέρονται για την υποστήριξη της θέσης ότι ένας μαζικός λιμός έλαβε χώρα. Στατιστικές οι οποίες φιλοδοξούν να δείξουν ότι ο Μαο πρέπει να θεωρείται υπεύθυνος για αυτόν επίσης αναφέρονται. Περιλαμβάνουν αριθμούς που υποτίθεται ότι δείχνουν μια τομή στην αύξηση του ποσοστού θνησιμότητας στην επαρχία κατά την περίοδο του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος (37), αριθμούς οι οποίοι δείχνουν μια μαζική πτώση στην παραγωγή σιτηρών κατά την περίοδο του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος (38), και επίσης αριθμούς οι οποίοι προφανώς έδειχναν πως οι κακές καιρικές συνθήκες δεν θα έπρεπε να θεωρούνται υπεύθυνες για το λιμό (39). Όλοι αυτοί οι αριθμοί δημοσιεύτηκαν στις αρχές της δεκαετίας του ’80, κατά την εποχή των “μεταρρυθμίσεων” του Ντενγκ.

Όμως, πόσο αξιόπιστοι είναι αυτοί οι αριθμοί; Όπως έχουμε δει, δημοσιεύτηκαν στις αρχές της δεκαετίας του ’80, σε μια εποχή έντονης κριτικής του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος και των Λαϊκών Κομμούνων. Η Κίνα υπό το Ντένγκ ήταν μια δικτατορία η οποία προσπαθούσε αυστηρά να ελέγξει τη ροή της πληροφόρησης προς το λαό της. Θα ήταν λογικό να υποθέσει κανείς πως μια κυβέρνηση η οποία συνεχώς αναμειγνυόταν στις αναφορές των ΜΜΕ για τα δημόσια πράγματα, θα παρενέβαινε επίσης στην παραγωγή στατιστικών κατά πώς τη βόλευαν. Ο John Aird το 1982 έγραφε ότι “[ο] κύριος λόγος για τον οποίο τόσα λίγα στατιστικά για τον πανεθνικό πληθυσμό εμφανίζονται σε κινεζικές πηγές, ωστόσο, είναι η λογοκρισία από το κέντρο. Κανένας αριθμός για τον πανεθνικό πληθυσμό δεν μπορεί να δημοσιευτεί χωρίς προηγούμενη έγκριση από το Κρατικό Συμβούλιο. Ακόμα και αξιωματούχοι του SSB [Γραφείο Στατιστικών του Κράτους] δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τέτοιους αριθμούς προτού αυτοί ξεκαθαριστούν”(40).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το ζήτημα των συγκυριών υπό τις οποίες οι αριθμοί για τα ποσοστά θνησιμότητας έφτασαν στο Γραφείο Στατιστικών του Κράτους. Οι αριθμοί που δίνονται για τους συνολικούς θανάτους κατά την περίοδο του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος από τους αμερικανούς και κινέζους ακαδημαϊκούς, όλοι τους εξαρτώνται από τις στατιστικές-κλειδιά για τα ποσοστά θνησιμότητας κατά τα επίμαχα χρόνια.

Φυσικά, αν γνωρίζαμε λεπτομερώς πόση πληροφορία γύρω από τα ποσοστά θνησιμότητας συγκεντρώθηκε κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος, θα ήμασταν πιο βέβαιοι ότι αυτή είναι έγκυρη. Το πρόβλημα είναι ότι αυτή η πληροφορία δεν είναι διαθέσιμη. Πρέπει να πάρουμε ως δεδομένο ότι τα λόγια της κινεζικής κυβέρνησης είναι αληθινά. Επιπλέον, οι δηλώσεις από τον Aird και τη Banister δείχνουν ότι αυτοί πιστεύουν ότι τα στοιχεία για τα ποσοστά θνησιμότητας ήταν εκτιμήσεις και όχι βασισμένα σε μια πραγματική καταμέτρηση των αναφερόμενων θανάτων.

Ο Aird δηλώνει ότι “οι επίσημοι ρυθμοί [για τα ποσοστά γεννήσεων και θνησιμότητας] των χρόνων της κρίσης [του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος] πρέπει να είναι εκτιμήσεις, όμως η βάση τους δεν είναι γνωστή”(41).

Η Banister γράφει ότι η Κίνα πράγματι προσπάθησε να ξεκινήσει καταγραφή για γεννήσεις και θανάτους το 1954, αλλά ήταν εξαιρετικά ατελής. Γράφει: “αν το σύστημα καταγραφής των θανάτων χρησιμοποιήθηκε ως βάση για οποιοδήποτε εκτιμώμενο ποσοστό θνησιμότητας για τα χρόνια μεταξύ 1955 και 1957, τα ποσοστά αυτά συνάχθηκαν μόνο από όσες τοπικές αρχές είχαν ήδη θεσπίσει ένα τέτοιο σύστημα, οι οποίες θα έτειναν να είναι οι πιο προχωρημένες ή αστικοποιημένες περιοχές” (42).

Η Banister δηλώνει ότι η κατάσταση δεν βελτιώθηκε τόσο πολύ κατά τη διάρκεια ή μετά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος. Γράφει: “Κατά τα τέλη της δεκαετίας του ’60 και τα αμέσως προηγούμενα χρόνια, το σύστημα μόνιμης καταγραφής και απογραφής του πληθυσμού μπορεί να ήταν τόσο ατελές και άνισο, ώστε το προσωπικό των στατιστικών υπηρεσιών σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο να χρειαζόταν να προβαίνει σε εκτιμήσεις, για το σύνολο ή για τμήμα του συνόλου. Ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του ’50, το σύστημα μόνιμης καταγραφής και απογραφής του πληθυσμού είχε μόλις αρχίσει να δημιουργείται, και αρχικά, δεν κάλυπτε ολόκληρο τον πληθυσμό. Όλα τα σύνολα του εθνικού πληθυσμού κατά τη δεκαετία του ’50, εκτός από τη συνολική απογραφή, πιθανώς να βασίζοντας σε ατελείς τοπικές εκθέσεις οι οποίες συμπληρώνονταν από εκτιμήσεις” (43).

Επίσης γράφει ότι “Καθ’ όλα τα χρόνια πριν από το 1973-1975, τα στοιχεία της ΛΔΚ για τους ανεπεξέργαστους ρυθμούς θανάτων, παιδικής θνησιμότητας, προσδόκιμου ζωής κατά τη γέννηση και αιτιών θανάτων ήταν ανύπαρκτα, άχρηστα, ή, στην καλύτερη, υποεκτιμήσεις της πραγματικής θνησιμότητας” (44).

Ο αναγνώστης μάταια θα αναζητήσει στο έργο των Aird, Coale και Banister κάποιες ενδείξεις όσον αφορά το γιατί μπορούν και είναι τόσο πεισμένοι για την ορθότητα των στοιχείων περί δεκάδων εκατομμυρίων θανάτων κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος που βασίζονται σε επίσημα στοιχεία για το ποσοστό θνησιμότητας. Οι συγγραφείς αυτοί δεν γνωρίζουν πώς αυτά τα στοιχεία συλλέχθηκαν και, ειδικά στην περίπτωση της Banister, φαίνεται ελάχιστα να τα εμπιστεύονται.

Φημολογούμενοι Θάνατοι Νέων Ανθρώπων κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος

Μερικοί δημογράφοι προσπάθησαν να υπολογίσουν την παιδική θνησιμότητα, ώστε να παρέχουν ενδείξεις για τη θέση περί “μαζικών θανάτων”. Ωστόσο, οι ενδείξεις που παρέχουν συμβάλλουν στο περαιτέρω θόλωμα της εικόνας, παρά στην παροχή υποστήριξης από τα ποσοστά θνησιμότητας στις ενδείξεις αυτές.

Ένας υπολογισμός θανάτων που έγινε με αυτή τη μέθοδο, εμφανίζεται στο άρθρο “Λιμός στην Κίνα” του 1984 (45). Αυτό το άρθρο πραγματεύεται το προηγούμενο έργο των Aird, Coale και Banister. Αποδέχεται τον ισχυρισμό των παραπάνω συγγραφέων ότι ένα μαζικό επίπεδο θανάτων σημειώθηκε, συνολικά, κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος. Ωστόσο, οι συγγραφείς επίσης προσπαθούν να υπολογίσουν ξεχωριστούς αριθμούς για τη θνησιμότητα παιδιών και ενηλίκων εκείνη την περίοδο. Τα στοιχεία που αυτό το άρθρο προσπαθεί να συγκεντρώσει πολύ συχνά αναφέρονται από όσους γράφουν για εκείνη την εποχή.

Οι συγγραφείς του “Λιμός στην Κίνα” υπολογίζουν την παιδική θνησιμότητα, χρησιμοποιώντας την Αναδρομική Έρευνα Γονιμότητας του 1982. Χρησιμοποιούν αυτή την έρευνα για να υπολογίσουν τον αριθμό γεννήσεων για κάθε έτος του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος. Μόλις ο αριθμός γεννήσεων εκτιμηθεί για κάθε χρόνο, είναι εφικτός ο υπολογισμός πόσων εξ όσων γεννήθηκαν μεταξύ 1958-1962 επιβίωσαν, ώστε να καταμετρηθούν στην απογραφή του 1964. Αυτό μπορεί να συγκριθεί με τα ποσοστά επιβίωσης όσων γεννήθηκαν σε χρόνια για τα οποία δεν γίνεται λόγος για λιμούς.

Χρησιμοποιούν μοντέλα πινάκων διαβιούντων για να υπολογίσουν πόσα πολλά μωρά, τα οποία πέθαναν πριν από την απογραφή, πέθαναν σε κάθε έτος ξεχωριστά της περιόδου του λιμού. Έπειτα, μετατρέπουν αυτό τον αριθμό σε αριθμό για τους θανάτους όσων είχαν ηλικία κάτω των δέκα σε κάθε έτος της περιόδου του λιμού. Αυτός ο τελευταίος αριθμός συνάγεται με τη χρήση πινάκων διαβιούντων και επιπέδων θνησιμότητας περιόδου.

Οι συγγραφείς αυτού του άρθρου ισχυρίζονται ότι ο λιμός ξεκίνησε το 1958-1959. Υπολογίζουν ότι σημειώθηκαν 4.268.000 επιπλέον θάνατοι νέων που ήταν κάτω των 10 ετών εκείνη την περίοδο, κάτι που συνιστά διπλασιασμό του ποσοστού θνησιμότητας για αυτή την ηλικιακή κατηγορία (βλ. πίνακα 2). Ωστόσο, ταυτόχρονα, υπήρχε ένας αριθμός μόλις 216.000 επιπλέον θανάτων για όσους ήταν πάνω από 10 (σε μια χώρα με πάνω από 600 εκατομμύρια κατοίκους, αυτός ο αριθμός είναι σίγουρα εντός ενός λογικού ορίου απόκλισης). Η εξήγηση που δίνεται για αυτό είναι ότι, λόγω της απουσίας αποτελεσματικού δελτίου τροφίμων, τα παιδιά αφήνονταν να πεινάνε σε αυτή την περίοδο. Όμως, στους λιμούς, είναι παραδοσιακά τόσο οι πολύ νέοι όσο και οι πολύ γέροι που υποφέρουν περισσότερο. Όμως, σε αυτό το έτος, μόνο οι νέοι υποφέρουν. Έπειτα, το 1960-1961, ο αριθμός των επιπλέον θανάτων ανθρώπων κάτω των 10 ετών περιορίζεται σε 553.000, ενώ ο αριθμός για όσους ήταν πάνω από 10 εκτοξεύεται στα 9 εκατομμύρια. Ακόμα πιο περίεργα, 4.424.000 επιπλέον θάνατοι παιδιών υπολογίζονται για το 1961-1962, όμως κανένας επιπλέον θάνατος για όσους ήταν πάνω από 10 ετών δεν σημειώνεται ότι συνέβη εκείνη την περίοδο.

Πίνακας 2. Εκτιμώμενοι επιπλέον θάνατοι κατά την περίοδο του λιμού 1958-1962
Δημοσιονομικό Έτος	Εκτιμώμενοι θάνατοι ανθρώπων κάτω των 10 ετών (σε χιλ.)	Εκτιμώμενοι θάνατοι ανθρώπων κάτω των 10 ετών (σε χιλ.)
1958-1959	4.268	216
1959-1960	2.291	7.991
1960-1961	553	9.096
1961-1962	4.424	0

Υπάρχει ξεκάθαρα κάτι παράδοξο εδώ. Σύμφωνα με τα ποσοστά θνησιμότητας που δίνουν οι κινέζοι, το 1960 ήταν το χειρότερο ημερολογιακό έτος του λιμού. Το ποσοστό θνησιμότητας αυξήθηκε από 10,8‰ πριν από το λιμό, σε 25,4‰ το 1960, όπου κορυφώθηκαν οι θάνατοι από λιμό. Αν αυτό είναι αλήθεια, τότε θα έπρεπε να αναμένουμε ότι το 1959-1960 και 1960-61 θα ήταν τα χειρότερα έτη, σε όρους αριθμών παιδικών θανάτων. Ωστόσο, σύμφωνα με τους συγγραφείς, μόνο 24,6% επιπλέον παιδικοί θάνατοι σημειώθηκαν εκείνα τα χρόνια, ενώ, αντίθετα, σημειώθηκαν 98,75% παραπάνω θάνατοι όσων ήταν άνω των 10.

Είναι δύκολο να καταλάβει κανείς γιατί θα έπρεπε να υπάρχει μια τόσο μεγάλη παιδική θνησιμότητα το 1958-1959. Όλοι συμφωνούν ότι το 1958 ήταν μια πολύ καλή χρονιά από πλευράς συγκομιδής, ακόμα κι αν τα στοιχεία για την παραγωγή σιτηρών ήταν υπερβολικά. Ο βασικός όγκος της κινεζικής παραγωγής συλλέγεται το φθινόπωρο (46), επομένως είναι δύσκολο να εξηγήσει κανείς γιατί μαζικοί θάνατοι είχαν ξεκινήσει κατά το τέλος του 1958 ή ακόμα γιατί τόσοι πολλοί θάνατοι θα είχαν γενικά συμβεί κατά τους πρώτους τρεις μήνες του 1959. Όπως είδαμε, ο Χαν Ντον Πινγκ, Βοηθός Καθηγητή Πολιτικών Επιστημών στο Warren Wilson College, ρώτησε αγρότες στο Σαντόνγκ και το Χενάν όπου έγιναν αισθητές στο χειρότερο βαθμό οι επιπτώσεις των προβλημάτων που σημειώθηκαν κατά την περίοδο 1959-1961. Αυτοί ανέφεραν ότι ποτέ δεν είχαν φάει τόσο καλά όσο είχαν φάει κατά την καλή από πλευράς συγκομιδής χρονιά του 1958 (47). Οι επίσημοι αριθμοί για τα ποσοστά θνησιμότητας δείχνουν μια μικρή αύξηση από το 10,8‰ στο 12‰ το 1958. Γιατί υπήρξαν τόσο χειρότεροι οι θάνατοι παιδιών κατά το δημοσιονομικό έτος 1958-1959, σύμφωνα με τα στοιχεία που παρουσιάζονται από τους δημογράφους; Γιατί η κατάσταση βελτιώθηκε τη χρονιά όπου φημολογείται ότι σημειώθηκε ο χειρότερος λιμός;

Οι συγγραφείς του “Λιμός στην Κίνα” ισχυρίζονται ότι αυτό οφείλεται στο ότι εισήχθη ένα σύστημα με δελτίο το οποίο βοήθησε όσους ήταν σε εργάσιμη ηλικία, όμως άφησε να πεθάνουν οι γηραιότεροι. Σίγουρα, υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι οι νέοι που ήταν σε εργάσιμη ηλικία λάμβαναν υψηλότερες μερίδες φαγητού από όσο οι γηραιότεροι, γιατί οι νέοι ασκούσαν χειρωνακτική εργασία (48).

Ωστόσο, το 1961-62, έτος για το οποίο οι συγγραφείς λένε πως ο λιμός εξακολουθούσε να λαμβάνει χώρα, το ποσοστό θνησιμότητας ανθρώπων κάτω των 10 εκτινάσσεται στα 4.424.000, ενώ το ποσοστό θνησιμότητας για τους άνω των δέκα μηδενίζεται. Λένε για αυτό ότι το σύστημα δελτίου χαλάρωσε εκείνη την περίοδο, αφήνοντας τους νεότερους να πεθάνουν. Όμως δεν εξηγείται γιατί κανένας γηραιότερος δεν πέθανε επίσης κατά την περίοδο εκείνη. Ισχυρίζονται οι συγγραφείς ότι, σε περιόδους λιμού, οι κινεζικές οικογένειες θα άφηναν τα παιδιά να πεθάνουν αλλά όχι τους ηλικιωμένους; Οι συγγραφείς δεν παρέχουν κανένα στοιχείο για αυτή την μη αναμενόμενη επιπλοκή στην ανάλυσή τους.

Προσπαθούν να ενισχύσουν τη θέση τους με αριθμούς που ισχυρίζονται ότι δείχνουν μια μείωση στον αριθμό όσων βρίσκονταν στην κατηγορία των ηλικιωμένων μεταξύ των δύο απογραφών του 1953 και του 1964. Το επιχείρημα είναι ότι σε μια χώρα που αναπτύσσεται με υγιή τρόπο, οι αριθμοί των ηλικιωμένων στον πληθυσμό, θα έπρεπε να αυξάνονται αντί να μειώνονται. Ισχυρίζονται ότι οι αριθμοί για την Κίνα σε αυτή την περίοδο, παρουσιάζουν μια μείωση στους αριθμούς των ηλικιωμένων, εξαιτίας του ότι τους αρνιόντουσαν επαρκείς μερίδες στα δελτία κατά την περίοδο του Μεγάλου Άλματος Προς τα Μπρος.

Όμως, οι αριθμοί που αναφέρουν δεν είναι συνεπείς με τη θέση περί μαζικών θανάτων που προκλήθηκαν από μειωμένες παροχές μερίδων για ανθρώπους πάνω από μια συγκεκριμένη ηλικία. Οι συγγραφείς ισχυρίζονται ότι, μεταξύ των δύο απογραφών, οι αριθμοί αύξησης πέφτουν για τους άντρες μετά τα 45 χρόνια, αλλά για τις γυναίκες πέφτουν μετά τα 65 έτη. Τι είδους σύστημα δελτίου θα οδηγούσε σε μια τέτοια ανισότητα όπου θα παρείχε αρκετή τροφή ώστε να επιβιώνουν οι γυναίκες μεταξύ 45-65 ετών, αλλά όχι οι άντρες της ίδιας ηλικίας; Εξάλλου, για τις γυναίκες, ακόμα και για τις ηλικίες μετά τα 65, οι αριθμοί δεν είναι συνεπείς. Ο αριθμός εκείνων μεταξύ 75-79 αυξήθηκε, σύμφωνα με τους αριθμούς που παρουσιάζονται, κατά 0,51%. Αυτός ο αριθμός συγκρίνεται καλά με τα ποσοστά αύξησης των ηλικιακών ομάδων κάτω των 65 ετών. Για παράδειγμα, ο αριθμός όσων ήταν μεταξύ 20-24 ετών αυξήθηκε κατά 0,57% και ο αριθμός όσων ήταν μεταξύ 45-49 ετών κατά 0,55%. Οι αριθμοί για τις γυναίκες δεν δείχνουν ένα μοντέλο συμβατό με ένα σύστημα δελτίου το οποίο προέβαινε σε διακρίσεις σε βάρος των ηλικιωμένων. Η εσφαλμένη πηγή στατιστικών είναι μια εξαιρετικά πιο πιθανή εξήγηση για αυτούς τους αριθμούς που προκαλούν περαιτέρω σύγχυση, παρά οι υποθέσεις των συγγραφέων που τους παραθέτουν περί διακρίσεων στα δελτία, οι οποίες είναι δύσκολο να γίνουν αποδεκτές.

Πίνακας 3. Αύξηση ηλικιακών ομάδων κατά φύλο μεταξύ των απογραφών 1953-1964
Ηλικία	Ποσοστό Αύξησης Ανδρών (%)	Ποσοστό Αύξησης Γυναικών (%)
10-14	3,83	4,58
15-19	1,30	1,61
20-24	0,66	0,57
25-29	1,42	1,13
30-34	2,07	1,47
35-39	1,13	0,91
40-44	0,90	1,02
45-49	0,48	0,55
50-54	0,47	0,83
55-59	0,16	1,27
60-64	0	0,96
65-69	-0,64	0,11
70-74	-1,02	-0,37
75-79	-0,08	0,51
80+	-0,54	0,22

(πηγή: το ίδιο)

Αυτό το άρθρο δεν διαλύει τις αμφιβολίες για την ύπαρξη μαζικών θανάτων από λιμό. Είναι γεγονός πως οι συγγραφείς του άρθρου μπορούν να κομίσουν ενισχυτικά στοιχεία για τις ενδείξεις που παρουσιάζουν. Για παράδειγμα, υπάρχει μια λογική συσχέτιση μεταξύ του αριθμού γεννήσεων που δόθηκε από την έρευνα γονιμότητας του 1982 και των αριθμών για τα ποσοστά γεννήσεων που φέρονται ότι συγκεντρώθηκαν κατά τα έτη 1953-1964. Επίσης, υπάρχει μια λογική συσχέτιση μεταξύ των ποσοστών επιβίωσης όσων ανήκουν στην ομάδα των γεννημένων μεταξύ των ετών του λιμού στην απογραφή του 1964 και του ποσοστού επιβίωσής τους κατά τις απογραφές του 1982.

Αν διαφορετικά τμήματα των ενδείξεων, που υποτίθεται ότι συγκεντρώθηκαν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, συσχετίζονται, τότε αυτό παρέχει μια ένδειξη ότι η υπόθεση που κάνει ο ερευνητής είναι αληθινή. Εν προκειμένω, φαίνεται πως υπάρχει αδιέξοδο. Από τη μια, υπάρχει συσχέτιση μεταξύ αυτών των στοιχείων, από την άλλη, υπάρχει σοβαρή απόκλιση μεταξύ της παιδικής θνησιμότητας και της θνησιμότητας των ηλικιωμένων κατά τα έτη όπου λέγεται ότι έλαβε χώρα λιμός.

Ωστόσο, θα πρέπει να θυμόμαστε τις ανησυχίες που υπάρχουν για τη γενική εγκυρότητα των στατιστικών πληθυσμού που δημοσιεύτηκαν από την κινεζική κυβέρνηση μετά το θάνατο του Μαο. Με βάση αυτές τις αβεβαιότητες, οι συσχετίσεις μεταξύ των αριθμών για τα ποσοστά γεννήσεων και της αναδρομικής Έρευνας Γονιμότητας δεν είναι πραγματικά αποφασιστικής σημασίας. Συσχετίσεις μεταξύ των αριθμών για τον κινεζικό πληθυσμό υπάρχουν και αλλού και έχουν μελετηθεί από τους δημογράφους. Η Banister κάνει λόγο σε μια άλλη συσχέτιση για την πιθανότητα “αμοιβαίας αλληλεξάρτησης” των κινεζικών δημογραφικών ερευνών που υποτίθεται ότι διεξήχθησαν ανεξάρτητα η μία από την άλλη. Σημειώνει ότι ο αριθμός της απογραφής για το 1982 και ο αριθμός του πληθυσμού που συνήχθη από τις καταγραφές θανάτων και γεννήσεων το 1982 υποτίθεται ότι συγκεντρώθηκαν ανεξάρτητα. Ωστόσο, υπάρχει μια εξαιρετικά μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των δύο αυτών αριθμών (49). Η πιθανότητα μιας τέτοιας “αμοιβαίας αλληλεξάρτησης” μεταξύ των αριθμών της αναδρομικής Έρευνας Γονιμότητας και του ποσοστού γεννήσεων δεν θα πρέπει να αποκλειστεί.

Επιπρόσθετα, θα πρέπει να ειπωθεί ότι οι συγγραφείς του “Λιμός στην Κίνα” παρουσιάζουν μόνο μια εκτίμηση του ποσοστού επιβίωσης όσων γεννήθηκαν κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος. Το άρθρο του Ansley Coale, το οποίο δημοσιεύτηκε την ίδια χρονιά (50), δείχνει μια λογικά σημαντική, αλλά σαφώς μικρότερη, βουτιά του ποσοστού επιβίωσης στα έτη 1958-1959 στην απογραφή του 1982 από αυτή που παρουσιάζεται στο “Λιμός στην Κίνα”. Αυτό υποδεικνύει μια εξαιρετικά λιγότερο “ακραία” παιδική θνησιμότητα κατά τα επίμαχα χρόνια. Επιπροσθέτως, οι αριθμοί του Coale δεν δείχνουν καμμία βουτιά στο ποσοστό επιβίωσης όσων γεννήθηκαν το 1961-62 στην απογραφή του 1982, σε αντίθεση με τους αριθμούς που παρουσιάζονται στο “Λιμός στην Κίνα”.

Αμφιβολίες για τις ενδείξεις για τα ποσοστά επιβίωσης, σε συνδυασμό με αμφιβολίες για τις ενδείξεις για τα ποσοστά θνησιμότητας, υποσκάπτουν πολύ τις παγιωμένες πεποιθήσεις για το τι συνέβη κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος. Συνολικά, μια μελέτη της σχετικής αρθρογραφίας αφήνει την εντύπωση ότι μια όχι καλά στοιχειοθετημένη υπόθεση περί μαζικών θανάτων έχει μετασχηματιστεί σε απόλυτη βεβαιότητα χωρίς καμμία πραγματική δικαιολόγηση.

Ερωτήματα για την πληροφόρηση από τις κινεζικές απογραφές

Ένα τελευταίο τμήμα στοιχείων για τη θέση περί «μαζικών θανάτων» προέρχεται από ανεπεξέργαστα στοιχεία απογραφών. Αυτό σημαίνει ότι μπορούμε απλώς να δούμε πόσο μεγάλος ήταν ο αριθμός των γεννημένων μεταξύ 1959-1961 και όσων ζούσαν στις επόμενες απογραφές και να συγκριθεί με τα γύρω χρόνια για τα οποία δεν υπάρχει ο ισχυρισμός ότι σημειώθηκε λιμός. Μπορούμε να δούμε αυτά τα στοιχεία από τις διάφορες απογραφές που έλαβαν χώρα μετά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος. Αυτές πράγματι, δείχνουν μεγάλες αυξομοιώσεις στο μέγεθος όσων γεννήθηκαν κατά τα έτη του λιμού, σε σχέση με άλλα χρόνια.

Ακόμα κι αν θεωρηθεί δεδομένο ότι τέτοιες αυξομειώσεις πράγματι συνέβησαν, αυτές δεν σημαίνουν κατ’ ανάγκη μαζικούς αριθμούς θανάτων. Τα στοιχεία για τους ρυθμούς γεννήσεων που δημοσιεύτηκαν επί Ντενγκ δείχνουν μεγάλες πτώσεις στη γονιμότητα στην περίοδο του Μεγάλου Άλματος. Είναι πιθανό να υποθέσει κανείς πως υπήρχε μια μεγάλη πτώση στις γεννήσεις, χωρίς αυτό απαραίτητα να δείχνει ότι εκατομμύρια πέθαναν ταυτόχρονα. Φυσικά, θα πρέπει να υπήρχε κάποιος λόγος για τη γρήγορη πτώση της γονιμότητας, αν πράγματι αυτό συνέβη. Ξεκάθαρα, η πείνα θα μπορούσε να είναι μια αιτία σε μεγάλο βαθμό. Οι άνθρωποι θα μπορούσαν να αναβάλλουν την τεκνοποίηση, εξαιτίας ανησυχιών για το ότι θα έπρεπε να ταΐσουν άλλο ένα άτομο, μέχρι να βελτιωθεί η πρόσβαση σε φαγητό. Σαφώς, αν οι άνθρωποι θα είχαν τέτοιες έγνοιες, αυτό θα υποδείκνυε πως υπήρχε αύξηση στον υποσιτισμό, ο οποίος θα είχε οδηγήσει σε κάποια αύξηση στην παιδική θνησιμότητα. Ωστόσο, αυτό, με κανέναν τρόπο δεν αποδεικνύει ότι «ο χειρότερος λιμός στην ιστορία της ανθρωπότητας» συνέβη τότε. Ο ολλανδικός λιμός του 1944-45 οδήγησε σε μια πτώση της γονιμότητας κατά 50%. Ο λιμός στο Μπανγκλαντές του 1974-75 οδήγησε επίσης σε μια πτώση 50% στο ρυθμό γεννήσεων (51). Αυτή είναι παρόμοια στους αριθμούς που δημοσιεύτηκαν επί Ντενγκ για την πτώση στη γονιμότητα κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος. Παρότι, οι λιμοί στο Μπανγκλαντές και την Ολλανδία ήταν πολύ τραγικοί, δεν οδήγησαν στο να αναφέρονται αντίστοιχοι τρομακτικοί αριθμοί για τη θνησιμότητα όπως αυτούς που λέγονται για το Μεγάλο Άλμα, όπως είδαμε πιο πάνω. Στο Μπανγκλαντές, πέθαναν δεκάδες χιλιάδες, όχι δεκάδες εκατομμύρια.

Ωστόσο, δεν θα πρέπει αυτομάτως να υποθέτουμε πως τα στοιχεία από τις ηλικιακές κατανομές σε κάθε έτος ξεχωριστά είναι σωστές. Υπάρχει γενικώς πρόβλημα με όλες τις προσπάθειες να συναχθεί πληροφορία για τις ηλικιακές κατανομές σε κάθε έτος ξεχωριστά από το 1953 ως το 1964. Αυτοί οι αριθμοί εμφανίστηκαν μόλις στις αρχές της δεκαετίας του ‘80(52), όταν εμφανίστηκαν και όλοι οι άλλοι αριθμοί που κατηγορούσαν το Μαο για δολοφονίες εκατομμυρίων. Οι μετέπειτα απογραφές (π.χ. του 1982, του 1990 κλπ) συνεχίζουν να παρουσιάζουν αυξομειώσεις, όμως και πάλι, πρέπει να δοθεί προσοχή.

Η Banister κάνει λόγο για συνέπεια στις κατανομές ηλικίας-φύλου μεταξύ των τριών απογραφών του 1953, του 1964 και του 1982, με τα πολύ εύλογα πρότυπα ποσοστών επιβίωσης για κάθε ηλικιακή ομάδα από απογραφή σε απογραφή… Γράφει: «Είναι εκπληκτικό το ότι οι τρεις απογραφές της Κίνας μοιάζουν να είναι σχεδόν ίδιες. Θα ανέμενε κανείς ότι οι δύο πρώτες είχαν παραβλέψει πολλούς ανθρώπους, καθώς διεξήχθησαν σε συνθήκες που θα απείχαν πολύ  από το να χαρακτηριστούν ιδανικές. Η απογραφή του 1953 ήταν η πρώτη σύγχρονη απογραφή της Κίνας που έγινε με μόλις έξι μήνες προετοιμασίας, αμέσως μετά την ίδρυση του Γραφείου Στατιστικών του Κράτους(…). Η απογραφή του 1964 έγινε σε καθεστώς μεγάλης μυστικότητας και περιλάμβανε ερώτημα για την ταξική καταγωγή (…) κάτι που θα μπορούσε να ωθεί κάποιους να αποφεύγουν να απογραφούν»(53)

Ο Ping–ti Ho από το University of British Colombia έγραψε ότι η απογραφή του 1953 βασιζόταν, τουλάχιστον μερικώς, σε εκτιμήσεις και όχι στην καταμέτρηση του πληθυσμού και ότι «δεν επρόκειτο περί απογραφής, με την τεχνική έννοια του όρου»(54). Ωστόσο, η ηλικιακή κατανομή αυτής της απογραφής συσχετίζεται εξαιρετικά καλά με όλες τις απογραφές που ακολούθησαν.

Προσθέτοντας κι άλλο σύγχυση, ο John Aird έλαβε στοιχεία για τις κατανομές ηλικίας-φύλου στην απογραφή του 1953 από κινεζικές, μη επίσημες, ακαδημαϊκές πηγές κατά τη δεκαετία του ’60. Κατέληξε πως οι αριθμοί δεν είναι αξιόπιστοι, δηλώνοντας πως οι αριθμοί μεταξύ 5-24 ετών είναι χαμηλότεροι από όσο θα αναμενόταν και πως οι αριθμοί των άνω των 75 ετών είναι εξαιρετικά υψηλοί. Πρότεινε την αντικατάσταση αυτών των αριθμών με μια υποθετική κατανομή ηλικίας-φύλου, για λόγους ακαδημαϊκής συζήτησης (55).

Δεδομένων τέτοιων αμφιβολιών, είναι σίγουρα πιθανό ότι οι συνεπείς κατανομές ηλικιών-φύλου σε διαδοχικές απογραφές μπορεί να έχουν επηρεαστεί από μια κάποια ποσότητα «αμοιβαίας αλληλεξάρτησης» μεταξύ αρχείων.

Βάσει των παραπάνω στοιχείων συνάγεται ξεκάθαρα ότι απόλυτη βεβαιότητα σε οποιοδήποτε, πολιτικά αντιφατικό, ιστορικό ζήτημα, δεν θα πρέπει ποτέ να συνάγεται από «ακαδημαϊκή έρευνα» ή «επίσημες στατιστικές». Η πολιτική πάντοτε επιδρά στην παρουσίαση των στατιστικών και η ιστορία κάθε περιόδου τείνει να γράφεται από τους νικητές. Και σε σχέση με την Κίνα, οι υποστηρικτές των σοσιαλιστικών πολιτικών του Μαο, ξεκάθαρα, δεν ήταν οι νικητές.

Συμπέρασμα

Ο τρόπος που διάφοροι σύγχρονοι συγγραφείς προσεγγίζουν το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος είναι παράφορα μονόπλευρος. Δεν είναι σε θέση να αντιληφθούν τη σχέση μεταξύ των επιτυχιών και των αποτυχιών του. Αντιλαμβάνονται μόνο το ότι σημειώθηκαν σοβαρά προβλήματα κατά τα έτη 1959-1961. Δεν μπορούν να αντιληφθούν το ότι το έργο που έγινε εκείνα τα χρόνια, έθεσε τις βάσεις για τη συνεχιζόμενη ολόπλευρη επιτυχία του κινεζικού σοσιαλισμού στη βελτίωση της ζωής του λαού. Δεν λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τα στοιχεία που δείχνουν ότι οι περισσότεροι από τους θανάτους που συνέβησαν κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος οφείλονταν σε φυσικές καταστροφές και όχι σε εσφαλμένες πολιτικές. Εξάλλου, οι θάνατοι που συνέβησαν κατά το Μεγάλο Άλμα Προς τα Μπρος πρέπει να αντιπαραβάλλονται με τις επιτυχίες του κινεζικού λαού στην αποτροπή περισσότερων θανάτων κατά τη μαοϊκή περίοδο. Η βελτίωση στο προσδόκιμο ζωής έσωσε τις ζωές πολλών εκατομμυρίων.

Πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη τι θα είχε συμβεί αν δεν υπήρχε το Άλμα και δεν υιοθετούνταν πολιτικές αυτάρκειας αφότου συνέβη η ρήξη με τη Σοβιετική Ένωση. Η Κίνα ήταν πολύ φτωχή για να μπορεί να επιτρέψει στην αγροτική και βιομηχανική της ανάπτυξη να πέσει σε στασιμότητα, απλώς και μόνο επειδή αρνούνταν οι σοβιετικοί να βοηθήσουν. Αυτό δεν είναι ένα επιχείρημα για το ότι τα πράγματα δεν θα μπορούσαν να είναι καλύτερα. Ίσως με καλύτερο σχεδιασμό, λιγότερη υπεραισιοδοξία και περισσότερη φροντίδα, μερικοί θάνατοι θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί. Αυτό είναι ένα δύσκολο ζήτημα. Είναι δύσκολο να κρίνει κανείς όσα άλλοι έκαναν σε δύσκολες περιστάσεις πολλά χρόνια πριν.

Φυσικά, είναι επίσης σημαντικό να μαθαίνουμε από τα λάθη του παρελθόντος για να αποτρέψουμε την επανάληψή τους. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Μαο προέβη σε αυτοκριτική για τα λάθη που έγιναν εκείνη την περίοδο. Όμως αυτή η αυτοκριτική, επ’ουδενί δεν πρέπει να αποτελεί όπλο σε όσους επιμένουν στη βασιμότητα αστείων αριθμών για τους αριθμούς των νεκρών εκείνης της περιόδου. Ας ελπίσουμε ότι θα έρθει μια στιγμή, όπου μια ουσιαστική συζήτηση για τα ζητήματα αυτά θα λάβει χώρα.

Αν ο ρυθμός βελτίωσης του προσδόκιμου ζωής της Ινδίας ήταν όσο μεγάλος με αυτόν της Κίνας μετά το 1949, τότε εκατομμύρια θανάτων θα είχαν αποτραπεί. Ακόμα και οι κριτικοί του Μαο αναγνωρίζουν κάτι τέτοιο. Ίσως αυτό σημαίνει πως θα πρέπει να κατηγορήσουμε το Νεχρού και όσους τον διαδέχτηκαν ότι ήταν «χειρότεροι από το Χίτλερ» επειδή υιοθέτησαν μη μαοϊκές πολιτικές που «οδήγησαν σε θανάτους εκατομμυρίων». Ή ίσως κάτι τέτοιο θα έπρεπε να είναι ένας παιδικός και παραπλανητικός τρόπος αποτίμησης της ιστορίας της Ινδίας μετά την ανεξαρτησία της. Όσο ανόητες είναι και οι κατηγορίες εναντίον του Μαο κατά τα τελευταία χρόνια, ίσως.

Βιβλιογραφία

(1) J. Banister, China’s Changing Population, Stanford University Press 1987, σ. 92-95. 

(2) J. Banister and S. Preston ‘Mortality in China’ σε Population and Development Review Volume 7, No. 1, 1981, σ. 108. 

(3) M. Meissner, The Deng Xiaoping Era. An Inquiry into the Fate of Chinese Socialism, 1978-1994, Hill and Way 1996, σ. 194. 

(4) Για παράδειγμα, βλ. J. Becker, Hungry Ghosts. China’s Secret Famine, Murray 1996. 

(5) Βλ. J. Eatwell, M. Milgate, P. Newman (eds) Problems of the Planned Economy, Macmillan Reference Books 1990. 

(6) στο ίδιο

(7) βλ. Guo Shutian ‘China’s Food Supply and Demand Situation and International Trade’ σε Can China Feed Itself? Chinese Scholars on China’s Food Issue. Beijing Foreign Languages Press 2004, σ. 159. 

(8) M. Meissner, The Deng Xiaoping Era. An Enquiry into the Fate of Chinese Socialism, 1978-1994, Hill and Wray 1996, σ. 189-191. 

(9) βλ.,για παράδειγμα, την έκθεση της American Rural Small-Scale Industry Delegation, Chair Dwight Perkins, Rural Small-Scale Industry in the People’s Republic of China, University of California Press 1977 και E.Wheelwright and B. McFarlane The Chinese Road to Socialism, Penguin 1973. 
(10) στο ίδιο

(11) στο ίδιο 

(12) βλ. W. Burchett with R. Alley China: the Quality of Life. Penguin, 1976. 

(13) C. Riskin. ‘Seven Questions About the Chinese Famine of 1959-61’ China Economic Review, vol 9, no.2. 1998, σ.121. 

(14) βλ. R. MacFarquhar The Origins of the Cultural Revolution, Oxford University Press, 3 τόμοι, 1974, 1983, 1997, J. Becker 1996 και J. Chang and J. Halliday Mao :The Unknown Story, Johnathan Cape, 2005. 

(15) J. Alsop ‘On China’s Descending Spiral’ σε The China Quarterly, No. 11, (July-September 1962), σ.σ. 21-22, σ.33. 

(16) F. Saunders Who Paid the Piper? The CIA and the Cultural Cold War. Granta, 1999, σ.393-4. 

(17) V. Marchetti, The CIA and the Cult of Intelligence, Johnathan Cape, 1974, σ.172. 

(18) London Review of Books, Volume 23, no. 10, 24/05/2001. 

(19) Daily Telegraph 06/08/1963. 

(20) R. MacFarquhar, T. Cheek and E. Wu (eds) The Secret Speeches of Chairman Mao. From the Hundred Flowers to the Great Leap Forward. The Council on East Asian Studies/Harvard University Press, 1989, σ.σ.75-76. 

(21) στο ίδιο, σ.407. 

(22) στο ίδιο, σ.σ.494-5. 

(23) New York Times 23/10/2005. 

(24) M. Meissner, 1996, σ.138. 

(25) στο ίδιο.

(26) στο ίδιο. 

(27) A. Coale, ‘Population Trends, Population Policy and Population Studies in China.’ σε Population and Development Review, Volume 7, No. 1, 1981, σ.89. 

(28) J. Aird ‘Population Studies and Population Policies in China.’ In Population and Development Review, Volume 8, No.2, 1982, σ.273. 

(29) H. Dongping, ‘The Great Leap Famine, the Cultural Revolution and Post- Mao Rural Reform: the Lessons of Rural Development in Contemporary China.» http://www.chinastudygroup.org/article/26. 2003 

(30) M. Meissner, 1996, σ.238-242. 

(31) H. Dongping, 2003. 

(32) στο ίδιο.

(33) R. Sobhan ‘Politics of Food and Famine in Bangladesh’ σε E. Ahmad (επιμ.) Bangladesh Politics, Centre of Social Studies, Dacca University, 1980, σ.175. 

(34) B. Ashton, K. Hill, A. Piazza, R. Zeitz ‘Famine in China 1958-1961’ in Population and Development Review volume 10, no. 4, 1984, σ.615. 

(35) J. Banister China’s Changing Population Stanford University Press, 1987, σ.σ.vii-viii. 

(36) στο ίδιο, σ.114-119. 

(37) P. Xizhe ‘Demographic Consequences of the Great Leap Forward in China’s Province’ in Population and Development Review Vol 13, no. 4, 1987, σ.647. 

(38) στο ίδιο, σ.650. 

(39) στο ίδιο, σ.651. 

(40) J. Aird 1982, σ.271. 

(41) στο ίδιο, σ.278. 

(42) J. Banister 1987, σ.81. 

(43) στο ίδιο, σ.41. 

(44) στο ίδιο, σ.87-88. 

(45) B. Ashton et al 1984. 

(46)  βλ. C. Riskin 1998. 

(47) H. Dongping 2003. 

(48) στο ίδιο. 

(49) J. Banister, 1987, σ.47. 

(50) A. Coale, Rapid Population Change in China 1952-1982. Committee on Population and Demography Report no. 27, 1984, σ.35. 

(51) J. Bongaarts, ‘Does Malnutrition Affect Fecundity?’ σε Science 09/05/1980, 1980, σ.568. 

(52) B. Ashton et al 1984, σ.613. 

(53) J. Banister, An Analysis of Recent Data on the Population of China, Indian Institute of Asian Studies, 1983, σ.6-7. 

(54) Ping-ti Ho. Studies on the Population of China 1368-1953. Harvard East Asian Studies 4, University of British Colombia, 1959, σ.93. 

(55) J. Aird, ‘Population Growth and Distribution in Mainland China.’ Σε Joint Committee of the U.S. Congress. An Economic Profile of Mainland China. Praeger, 1968, σ.357. 1

Το κείμενο στα αγγλικά:http://www.maoists.org/mao.htm