«Αν αυτή η συμφωνία ήταν με αστικό κράτος, τότε αυτό το ζήτημα δεν θα ήταν δύσκολο να επιλυθεί» (Κ. Σέλτερ, εσθονός υπουργός εξωτερικών, 26/09/1939).
«Η κυβέρνηση πιστεύει ότι αν οι ξένες αντιπροσωπείες δεν δώσουν αρνητική απάντηση, τότε μπορούμε να ξεκινήσουμε διαπραγματεύσεις» (Κ. Σέλτερ, εσθονός υπουργός εξωτερικών, 26/09/1939).
«Η σύναψη συμφωνίας θα προκαλέσει την άνοδο του κομμουνιστικού κινήματος ενάντια στην οποία είναι δύσκολο να αντιταχθεί κανείς» (Β.Πιάτε, μέλος του εσθονικού Κρατικού Συμβουλίου, 26/09/1939).
«Η Ρωσία δεν έχει επιθετικές διαθέσεις, όμως θα πρέπει να επαγρυπνούμε ώστε η κομμουνιστική επανάσταση να μην επεκταθεί περαιτέρω» (Γ.Τίνισον, μέλος της εσθονικής Κρατικής Συνέλευσης, 26/09/1939).
***
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Η ανακήρυξη της ουδετερότητας της Εσθονίας (01/09/1939)
Η εσθονική πρόταση για άμεση υπογραφή βελτιωμένου εμπορικού συμφώνου με την ΕΣΣΔ (02/09/1939)
Διαβουλεύσεις με δυτικούς για εσωτερικά ζητήματα της Εσθονίας
Το υποβρύχιο Orzeł της εμπόλεμης Πολωνίας στο Ταλίν της «ουδέτερης» Εσθονίας και η «απόδρασή» του
Διαβουλεύσεις και με το φασιστικό-καπιταλιστικό μπλοκ
Ενημέρωση των ΗΠΑ προ των συνομιλιών με το Μολότοφ
Συνομιλίες Β. Μολότοφ με τον Υπουργό Εξωτερικών της Εσθονίας Κ. Σέλτερ στη Μόσχα (24-25/09/1939)
«Αν αυτή η συμφωνία ήταν με αστικό κράτος…»
***
Στον απόηχο της φασαρίας για την αντικομμουνιστική φιέστα στην Εσθονία, η οποία παραχωρεί τη θέση της στον εγχώριο «εγκληματικό κομμουνισμό», ενόψει συνεδρίου ανασυγκρότησης της «κεντροαριστεράς», το οποίο θα διαμορφώσει (φαινομενικά δεξιόστροφους ή συριζόστροφους) συσχετισμούς και μικροεξουσίες (βλ.και καημό της βενιζελικιάς Καϊλή για τον «σφαγιασθέντα» συγγενή της από το τουρκόφωνο Κωστελούπ Μογλενών Πέλλας), ενδιαφέρουσα παραμένει (αφού ο αντικομμουνιστικός οχετός «αναβλύζει» συχνά αναθυμιάσεις) η αντίκρουση διαφόρων «επιχειρημάτων» που «τεκμηριώνουν» τα περί σοβιετικής «κατοχής της Βαλτικής» το 1940.
Ένα από αυτά είναι ότι τα βαλτικά κράτη «πιέστηκαν» όχι από την πραγματικότητα του παγκοσμίου πολέμου, αλλά από τη Σοβιετική Ένωση να υπογράψουν σύμφωνα αμοιβαίας βοήθειας το φθινόπωρο του 1939. Φυσικά, ένα τέτοιο επιχείρημα αποσπά την «πίεση» από το ιστορικό πλαίσιο: από το γεγονός, δηλαδή, ότι βρισκόμασταν ήδη εν μέσω Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στον οποίο όλο το καπιταλιστικό μπλοκ (Δύση – Ναζί) πάσχιζε να σύρει τη Σοβιετική Ένωση. Αντί για πίεση από την πραγματικότητα, οι αντικομμουνιστές βλέπουν πίεση από τη Σοβιετική Ένωση.
Επίσης, τα όποια γεγονότα παρουσιάζονται από τους αντικομμουνιστές με τρόπο που προτάσσεται το αποτέλεσμα (την υπογραφή, τελικά, του συμφώνου ή και την ένταξη στη Σοβιετική Ένωση), ώστε να μην φαίνεται ότι οι βαλτικές αστικές ελίτ (εν προκειμένω, της Εσθονίας) είχαν πάρε-δώσε και δεχόταν επιρροές από άλλα κράτη, καπιταλιστικά.
Τέλος, τα γεγονότα παρουσιάζονται από τους αντικομμουνιστές ωσάν η εσθονική αστική ελίτ να υπεράσπιζε την εθνική της κυριαρχία απέναντι σε κάποιον επεκτατισμό (εν προκειμένω, τον σοβιετικό).
Τίποτα από αυτά δεν έχει σχέση με την πραγματικότητα. Γιατί, κι αν ακόμα είναι «θεμιτό» να μην ενδιαφέρει κάποιον αντικομμουνιστή η ύπαρξη ή μη πραγματικών αναγκών μιας χώρας (εδώ, της ΕΣΣΔ) να θωρακίσει το στρατηγικά σημαντικό για την οικονομία και την ύπαρξή της κέντρο της (εδώ, του Λένινγκραντ)· γιατί, κι αν ακόμα δεν τον ενδιαφέρει αν έχει ή όχι μια χώρα (εδώ, η ΕΣΣΔ) το δικαίωμα να παλέψει να μην παρασυρθεί σε πόλεμο, αν δεν το θέλει· γιατί, κι αν ακόμα δεν είναι ο αντικομμουνιστής στη διανοητική εκείνη κατάσταση ώστε να καταλάβει ότι σε περίοδο πολέμου επιταχύνεται ο πολιτικός χρόνος και δεν ακολουθούνται τα συνήθη στο χρόνο που χρειάζεται η επικύρωση διεθνών συμφωνιών (έτσι, «συνάγεται» η «σοβιετική πίεση»), η πραγματικότητα, όπως συνάγεται ακόμα κι από τα λίγα (και «διαλεχτά», για να βγάλει το πόπολο το ποθούμενο συμπέρασμα) ντοκουμέντα που παρέχει η ίδια η αντικομμουνιστική ιστοριογραφία, μιλά από μόνη της: η εσθονική αστική ελίτ δεν «αντιστεκόταν» για λόγους εθνικής κυριαρχίας στην πρόταση για σύμφωνο αμοιβαίας βοήθειας, αλλά γιατί η πρόταση γινόταν από κομμουνιστές. Επίσης, η εσθονική αστική ελίτ όχι μόνο είχε πάρε-δώσε με φασιστικές και άλλες καπιταλιστικές μεγάλες δυνάμεις, αλλά έδινε κανονική αναφορά σε αυτές για τις σχέσεις της με τη Σοβιετική Ένωση (ενίοτε, ανέμενε και την έγκρισή τους για να προχωρήσει).
Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή.
***
Η ΑΝΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΟΥΔΕΤΕΡΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΕΣΘΟΝΙΑΣ (01/09/1939)
Την 1η Σεπτέμβρη 1939, με την απόφαση νο.179, ο Πιάτς διακήρυξε μια γενικόλογη ουδετερότητα της Εσθονίας απέναντι στα εμπόλεμα κράτη:
Διάταγμα νο. 179 (01/09/1939)
Δηλώνω ότι η Εσθονική Δημοκρατία θα διατηρήσει αυστηρή ουδετερότητα στον πόλεμο που άρχισε ανάμεσα σε ξένα κράτη.
Για τη διατήρηση αυτής της ουδετερότητας από 1 Σεπτέμβρη 1939 οι σχέσεις με όλα τα εμπόλεμα κράτη θα διέπονται από τις πρόνοιες του νόμου περί ουδετερότητας (ΦΕΚ, 1938, αρ.99, σ.860).
Κ.Πιάτς, Πρόεδρος
Συνυπογράφοντες: Κ.Εενπάλου, Πρωθυπουργός
Κ.Σέλτερ, Υπουργός Εξωτερικών
Πηγή: Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, 1939, ν.73, σ.1543
***
Η ΕΣΘΟΝΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΑΜΕΣΗ ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΒΕΛΤΙΩΜΕΝΟΥ ΕΜΠΟΡΙΚΟΥ ΣΥΜΦΩΝΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΕΣΣΔ (02/09/1939)
Την επομένη κιόλας, ο Εσθονός Υπουργός Εξωτερικών, Κ. Σέλτερ, καλεί τον πρέσβη της ΕΣΣΔ στη χώρα και του προτείνει βελτίωση του προϋπάρχοντος εμπορικού συμφώνου, με την οποία το εσθονικό εμπόριο θα στραφεί στην ΕΣΣΔ. Μονά-ζυγά δικά τους, οι εσθονοί αστοί επικαλούνται τον πόλεμο στη Βαλτική για να βγάλουν κέρδη (από την ενίσχυση του εμπορίου τους με την ΕΣΣΔ), τον ίδιο πόλεμο για τον οποίο θεωρούν, όπως θα δούμε αργότερα, ανεπαρκή αιτία για τη σύναψη συμφώνου αμοιβαίας βοήθειας με αυτούς που θα τους ταΐζουν την οικονομία:
Τηλεγράφημα του επιτετραμμένου της ΕΣΣΔ στην Εσθονία Κ.Ν.Νικίτιν στο Λαϊκό Επιτροπάτο Εξωτερικών Υποθέσεων (ΛΕΕΥ) της ΕΣΣΔ (02/09/1939)
Επείγον (ελήφθη στις 20.20)
Με κάλεσε στο Υπ.Εξ ο Σέλτερ στις 12.30. Ο Σέλτερ μου ανακοίνωσε ότι με απόφαση του προέδρου της Δημοκρατίας η Εσθονία ανακοινώνει την ουδετερότητά της στον πόλεμο που ξέσπασε ανάμεσα στη Γερμανία και την Πολωνία. Ο Σέλτερ ταυτόχρονα εξέφρασε την ικανοποίησή του για το λόγο του σ.Μολότοφ στο Ανώτατο Σοβιέτ για τη σύναψη του σοβιετογερμανικού συμφώνου. Όσον αφορά το ζήτημα της μορφής της ουδετερότητας ο Σέλτερ ανέφερε ότι τις λεπτομέρειες θα τις επεξεργαστούν στο μέλλον. Ουδετερότητα κήρυξαν όλες οι βαλτικές χώρες, η Φινλανδία και η Σκανδιναβία. Ο Σέλτερ επίσης μου ανακοίνωσε ότι σήμερα οι Χέντερσον και Χίτλερ θα έχουν την καθοριστική συνάντηση, μετά την οποία θα αποσαφηνιστεί η στάση της Αγγλίας για τον πόλεμο που ξέσπασε. Ταυτόχρονα, ο Σέλτερ μού ανέφερε ότι η κυβέρνηση της Εσθονίας θα ήθελε να στρέψει το εμπόριό της στις αγορές της ΕΣΣΔ, καθώς η Βαλτική Θάλασσα είναι πιθανό να κλείσει. Ο Σέλτερ περαιτέρω είπε ότι αν η κυβέρνηση της ΕΣΣΔ δεν είχε κατ’αρχήν αντιρρήσεις, τότε θα έδινε τώρα οδηγίες στο Σεπ ώστε άμεσα να ξεκινήσει με αυτό το πνεύμα εμπορικές διαπραγματεύσεις. Του είπα ότι θα μεταφέρω την επιθυμία τους στην προσοχή της κυβέρνησης της ΕΣΣΔ. Με δεδομένο ότι οι σημερινές εφημερίδες της Εσθονίας ανέφεραν τμηματικά και άλλες περιέλαβαν απίστευτα μικρά τμήματα της ομιλίας του σ. Μολότοφ, εγώ, παρακαλώντας τον, του είπα ότι θα ήταν επιθυμητό, ώστε η κυβερνητική σκοπιά της ΕΣΣΔ για αυτό το ζήτημα να αποσαφηνιστεί πλήρως και με ακρίβεια, για αυτό, θα ήταν καλό ο κ. Σέλτερ να έδινε σε αυτό το ζήτημα ιδιαίτερη έμφαση. Ο Σέλτερ υποσχέθηκε να το κάνει. Περαιτέρω, ο Σέλτερ μού μετέφερε ότι αυτός μαζί με τη σύζυγό του, θα ήθελαν να με προσκαλέσουν την Τρίτη στις 5 μμ, ως εκπρόσωπο μιας τόσο ισχυρής χώρας. Συμφώνησα. Αποχαιρετιστήκαμε, δίνοντας τις συνήθεις φιλοφρονήσεις ο ένας στον άλλο.
Πηγή: Αρχεία Εξωτερικής Πολιτικής ΕΣΣΔ, Φ.59. Υπάρχει στο «Οι πρέσβεις ενημερώνουν»…
Η ΕΣΣΔ, που την ενδιέφερε η εδραίωση της ειρήνης, φυσικά και έδωσε τη συγκατάθεσή της:
Τηλεγράφημα του Λαϊκού Επιτρόπου Εξωτερικών Υποθέσεων της ΕΣΣΔ Β.Μολότοφ στον επιτετραμμένο της ΕΣΣΔ στην Εσθονία, Κ.Ν.Νικίτιν (03/09/1939)
Μπορείτε να μεταφέρετε στο Σέλτερ ότι συμφωνούμε να βελτιώσουμε σοβαρά το εμπόριο ανάμεσα στην ΕΣΣΔ και την Εσθονία. Αν η Εσθονική κυβέρνηση είναι έτοιμη για διαπραγματεύσεις, προτείνουμε να τις διεξάγουμε όπου θέλει η εσθονική κυβέρνηση, είτε στο Ταλίν είτε στη Μόσχα.
Πηγή: Αρχεία Εξωτερικής Πολιτικής ΕΣΣΔ, Φ.59, on. 2, п. 20, д. 230, л. 40-53. Υπάρχει στο «Οι πρέσβεις ενημερώνουν…», σ.σ.42-44.
***
ΕΣΘΟΝΙΚΕΣ ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΕΙΣ ΜΕ ΔΥΤΙΚΟΥΣ ΓΙΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΣΘΟΝΙΑΣ
Παρ’ όλα αυτά, οι εσθονοί αστοί συζητούν με δυτικούς για τα δικά τους ζητήματα.
Μήνυμα του επιτετραμμένου των ΗΠΑ στην Εσθονία. Ου.Λέοναρντ προς τον Υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ (05/09/1939)
Οι υπουργοί εξωτερικών και ο αρχηγός του γενικού επιτελείου της Εσθονίας θεωρούν τις φήμες ότι το γερμανοσοβιετικό σύμφωνο προβλέπει την κατοχή της Εσθονίας ότι είναι αβάσιμες. Δεν πιστεύουν ότι οι σημερινές κινήσεις των σοβιετικών στρατευμάτων στα δυτικά σύνορα δείχνουν κάτι τέτοιο.
Πηγή: Foreign Relations of the United States. Diplomatic Papers. The Soviet Union 1933-1939, Ουάσινγκτον, 1952, σ. 938.
Το παραπάνω τηλεγράφημα δεν είναι αθώο: γιατί, ενώ τυπικά δείχνει ότι συζητούν εσθονοί και δυτικοί τη διεθνή κατάσταση, αποκαλύπτει (έστω και αυτό το μικρό απόσπασμα από τις συζητήσεις με δυτικούς) ότι στην ουσία μιλούν και για την εσωτερική κατάστασή τους (αν έχουν π.χ. τεθεί σε κατάσταση πολεμικού συναγερμού, με ό,τι αυτή η κατάσταση συνεπάγεται σε διάφορα επίπεδα, περιστολής δημοκρατικών ελευθεριών, συγκεντροποίησης της εξουσίας σε πρόσωπα που επηρεάζονται από τη μια ή την άλλη χώρα κλπ.).
Από τα διαθέσιμα εδώ ντοκουμέντα δεν μπορεί να συναχθεί ότι το διπλό αυτό παιχνίδι των εσθονών αστών ως τακτική διεξάγεται κατ’εντολή των δυτικών (ασχέτως, αν όπως θα δούμε αργότερα, ζητείται η άδειά τους να προχωρήσουν στις σχέσεις τους με τους σοβιετικούς). Όμως υπάρχει διπλό παιχνίδι. Αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι θέλουν να διεξαχθεί εμπιστευτικά η διαπραγμάτευση για εμπορική συμφωνία με ουδέτερο κράτος:
Τηλεγράφημα του πληρεξούσιου της ΕΣΣΔ στην Εσθονία Κ.Ν.Νικίτιν στο ΛΕΕΥ της ΕΣΣΔ (06/09/1939)
Επείγον
Ήμουν στο Σέλτερ στις 12.30. Μου μετέφερε ότι ο πρόεδρος Πιάτς εξέφρασε την ικανοποίησή του για τη συμφωνία της σοβιετικής κυβέρνησης να αρχίσουν διαπραγματεύσεις για την επέκταση του εμπορίου. Ο Σέλτσερ περαιτέρω ανέφερε ότι οι Εσθονοί θέλουν να διεξάγουν αυτές τις διαπραγματεύσεις εμπιστευτικά. Η σειρά των διαπραγματεύσεων, κατά την άποψή τους, πρέπει να είναι αυτή: θα στείλουν για προπαρασκευαστικό έργο στη Μόσχα το διευθυντή του τμήματος διεθνούς εμπορίου του Υπουργείου Εξωτερικών Μέρι. Θα πάει στη Μόσχα με την ιδιότητα του διπλωματικού αποστολέα. Αφότου ο Μέρι στη Μόσχα προετοιμάσει το έδαφος, θα ήταν δυνατό να δημιουργηθεί μία επιτροπή και να προσκληθούν τα συμβαλλόμενα μέρη στη Μόσχα ή το Ταλίν. Αν είστε σύμφωνοι, τότε ο Μέρι μπορεί να έρθει στη Μόσχα αυτή την εβδομάδα. Η κατηγορία των σχετικών εμπορευμάτων θα μου την ανακοινώσει ο Σέλτερ μετά από δύο ημέρες. Λόγος έγινε για σίδηρο, χυτοσίδηρο, αυτοκίνητα, άνθρακα και ζάχαρη, καθώς και για τη δυνατότητα μεταφοράς μέσω του Μουρμάνσκ και του Καναλιού Λευκής Θάλασσας – Βαλτικής.
Πηγή: Αρχεία Εξωτερικής Πολιτικής ΕΣΣΔ, Φ.59, on. 1, п. 305, д. 2111, л. 103. Υπάρχει στο «Οι πρέσβεις ενημερώνουν…», σ.24.
***
ΤΟ ΥΠΟΒΡΥΧΙΟ ΟRZEL ΤΗΣ ΕΜΠΟΛΕΜΗΣ ΠΟΛΩΝΙΑΣ ΣΤΟ ΤΑΛΙΝ ΤΗΣ «ΟΥΔΕΤΕΡΗΣ» ΕΣΘΟΝΙΑΣ ΚΑΙ Η «ΑΠΟΔΡΑΣΗ» ΤΟΥ
Στο μεταξύ, σημειώνεται ένα εξαιρετικά σημαντικό περιστατικό με ένα πολωνικό υποβρύχιο, το Orzeł, το οποίο καταπλέει στο λιμάνι του Ταλίν στις 14 Σεπτέμβρη και παραβιάζει τη θεωρητική ουδετερότητα της Εσθονίας. Οι εσθονοί αστοί, ως ουδέτεροι, δεν θα έπρεπε να δεχτούν το υποβρύχιο. Το διεθνές δίκαιο προβλέπει ότι μόνο αν υπάρχουν τεχνικά προβλήματα που καθιστούν το πλοίο μη μετακινήσιμο δεν θεωρείται ότι παραβιάζεται η ουδετερότητα. Τα μέλη του πληρώματος τίθενται υπό κράτηση. Το υποβρύχιο, όμως, λίγες μέρες μετά, παρά τα μηχανικά προβλήματα, το σκάει, μαζί με το πλήρωμα, και εξοπλισμένο. Οι εσθονοί αστοί είχαν παραβιάσει, έτσι είτε αλλιώς, την ουδετερότητά τους: είτε όταν το δέχονταν (μιας και δεν είχε μηχανική βλάβη), είτε επειδή ανέχονταν, αν δεν συνέβαλαν, στην επιδιόρθωσή του (αν πράγματι είχε μηχανική βλάβη), δηλαδή, να είναι σε θέση να φύγει.
Η στάση των Εσθονών είχε και αντισοβιετική χροιά, αφού η Πολωνία έχει πάψει να υφίσταται ως κράτος, τα ίχνη της ως τις 17 Σεπτέμβρη 1939 κυβέρνησής της αγνοούνται, και η ΕΣΣΔ εισέρχεται στη Δυτική Λευκορωσία – Δυτική Ουκρανία (πρώην εδάφη της, τα οποία είχε αποσπάσει η Πολωνία). Ένα άγνωστο υποβρύχιο απειλεί τη Σοβιετική Ένωση στη Βαλτική και είναι δυνατό να εμπλέξει την ΕΣΣΔ στον πόλεμο. Αυτό το αναγνώριζε ακόμα και η Εσθονία, όπως θα δούμε αργότερα, στις δικαιολογίες της προς την ΕΣΣΔ.
Γενικά, είναι τραβηγμένος από τα μαλλιά ο ισχυρισμός ότι το υποβρύχιο «απέδρασε» χωρίς να το θέλει η Εσθονία. Εν μέσω…παγκοσμίου πολέμου, και μάλιστα δίπλα από τα πεδία των μαχών, δεν είναι δυνατό να υπήρχε τόση χαλαρότητα. Είτε η Εσθονία, στην καλύτερη για αυτήν, έκανε τα στραβά μάτια (ως και στο γέμισμα με καύσιμα και στην απομάκρυνση του υποβρυχίου όχι μόνο από το λιμάνι, αλλά και από τα χωρικά της ύδατα), είτε πράγματι είχε πρόβλημα διασφάλισης όχι μόνο της δικής της ουδετερότητας αλλά και άλλων κρατών (π.χ. της ΕΣΣΔ), των οποίων η ουδετερότητα εξαρτιώταν από την Εσθονία (πράγμα παράδοξο, αλλά η διάταξη των συνόρων στη Βαλτική στο μεσοπόλεμο είχε και αυτά).
Όπως καταλαβαίνει κανείς, είναι αδιανόητο να ζητά κανείς επειγόντως βελτίωση του διμερούς εμπορίου και ταυτόχρονα να υπονομεύει την ειρήνη με τον αντισυμβαλλόμενο. Εκτός αν καθοδηγείται και από άλλα συμφέροντα, εν προκειμένω, όσους ήθελαν να σύρουν την ΕΣΣΔ σε πόλεμο, π.χ. τους δυτικούς, με τους οποίους είδαμε ότι οι εσθονοί αστοί είχαν τουλάχιστον συζητήσεις.
Ήταν, λοιπόν, αδύνατο οποιαδήποτε χώρα που θιγόταν (εν προκειμένω, η ΕΣΣΔ) να μη ζητήσει εξηγήσεις, αλλά και – ούτως ή άλλως, χωρίς καν το επεισόδιο – να μη ζητήσει βελτίωση και των πολιτικών σχέσεων, μέσω της σύναψης συμφώνου αμοιβαίας βοήθειας, επ’ αφορμή μιας τόσο ευνοϊκής (και ζωτικής σημασίας για την εσθονική οικονομία) εμπορικής συμφωνίας που έδινε διέξοδο στα εσθονικά εμπορεύματα εν μέσω πολέμου.
Πρακτικά συζήτησης αναπληρωτή Λ.Ε. Εξωτερικών Β.Π.Ποτέμκιν με τον εσθονό πρέσβη στην ΕΣΣΔ Α.Ρέι (20/09/1939)
Επιδίδοντάς μου το επισυναπτόμενο σημείωμα, ο Ρέι διευκρίνησε ότι αναπαράγει ακριβώς τις οδηγίες που είχε λάβει τηλεφωνικά από το Υπουργείο Εξωτερικών στο Ταλίν για να απαντήσει στη διακοίνωση του σ. Μολότοφ στις 19 Σεπτέμβρη. Ο Ρέι πρόσθεσε ότι η μικρή και ειρηνόφιλη Εσθονία, αυστηρά τηρώντας την ουδετερότητα, βλέπει ως μόνη δυνατότητα τη μη ανάμειξη στον πόλεμο. Άλλη μια έγνοια της Εσθονίας είναι η διατήρηση φιλικών σχέσεων με τη μεγάλη Σοβιετική δύναμη.
Ο σ. Μολότοφ παρατήρησε στο Ρέι ότι η Εσθονία πάντοτε επεδείκνυε συμπάθεια προς την Πολωνία.
Σε αυτό, ο πρέσβης θα ήθελε να επισημάνει ότι η Εσθονία δεν μπορεί να έχει την πολυτέλεια ρομαντικών συμπαθειών. Πρέπει να έχει μια ψύχραιμη άποψη για την πραγματική κατάσταση. Τώρα, η κατάσταση είναι τέτοια, που η Πολωνία ήδη δεν υπάρχει, ο στρατός της έχει εκδιωχθεί και η κυβέρνηση βρίσκεται άγνωστο πού. Υπό τέτοιες συνθήκες, η εσθονική κυβέρνηση πρέπει να σκεφτεί μόνο για το πώς θα προστατεύσει την ασφάλεια και την ανεξαρτησία της ίδιας της της χώρας και να εμποδίσει οτιδήποτε θα μπορούσε να διαταράξει και να κάνει πιο σύνθετες τις σχέσεις καλής γειτονίας της Εσθονίας με τη Σοβιετική Ένωση. Είναι αδιαμφισβήτητο ότι οποιαδήποτε παραβίαση της εσθονικής ουδετερότητας υπέρ των Πολωνών είναι ασύμβατη με αυτές τις φιλοδοξίες της εσθονικής κυβέρνησης. Αυτό που συνέβη στο Ταλίν, κατά την άποψη του πρέσβη, μπορεί να εξηγηθεί μόνο από την απειρία ή από την ακατάλληλη διαχείριση του ζητήματος από τους εκπροσώπους εκείνους του εσθονικού πολεμικού ναυτικού, οι οποίοι δεν μπόρεσαν να δεσμεύσουν πραγματικά το πολωνικό υποβρύχιο και επέτρεψαν την απόδρασή του από το λιμάνι. Κλείνοντας, ο Ρέι ανέφερε ότι η κυβέρνησή του συμφώνησε με όλες τις επιθυμίες της σοβιετικής πλευράς, οι οποίες συνδέονται με τη σύνταξη νοτών, η ανταλλαγή των οποίων έχει να κάνει με τη διευθέτηση του πλου σοβιετικών πλοίων στη Θερμή Λίμνη (σ.parapoda: Λέμμιγιερβ ή Πέιπους, στα εσθονικά) και σε εσθονικά ύδατα. Σε οποιαδήποτε στιγμή, τουλάχιστον αύριο, ο Ρέι είναι έτοιμος να προβεί σε ανταλλαγή νοτών. Ζητά να τον ενημερώσουμε πώς θα διεξαχθεί η διπλωματική διαδικασία. Υποσχέθηκα να πληροφορήσω το Ρέι με την απάντησή μας επί του ζητήματος.
Β. Ποτέμκιν
Το υπόμνημα των Εσθονών που αναφέρει ο Ποτέμκιν και περιέχει τις εξηγήσεις τους για το περιστατικό με το υποβρύχιο είναι το ακόλουθο:
Υπόμνημα της Αποστολής της Εσθονίας στην ΕΣΣΔ (20/09/1939)
Η κυβέρνησή μου μου έδωσε εντολή να σας πληροφορήσω, σε απάντηση της διακοίνωσής σας, τα ακόλουθα. Το πολωνικό υποβρύχιο, το οποίο έφτασε στο λιμάνι του Ταλίν στις 15 αυτού του μήνα, δεσμεύτηκε από τις εσθονικές αρχές. Παρά τις αντιρρήσεις της διπλωματικής αντιπροσωπείας, η οποία ισχυριζόταν ότι το υποβρύχιο εισήλθε στα εσθονικά χωρικά ύδατα εξαιτίας ατυχήματος, και παρά τις κατεστραμμένες μηχανές, που καθιστούσαν την κίνησή του δύσκολη. Η εσθονική κυβέρνηση, θεωρώντας χρήσιμο να εφαρμόσει τους κανόνες της ουδετερότητας με κάθε αυστηρότητα, αποφάσισε να δεσμεύσει το υποβρύχιο, μη λαμβάνοντας υπόψη τις αντιρρήσεις. Λαμβάνοντας υπόψη τις εγγυήσεις της πολωνικής κυβέρνησης ότι θα σεβαστεί την ουδετερότητα της Εσθονίας, η διαδικασία της δέσμευσης, όσον αφορά το προσωπικό του υποβρυχίου, έλαβε χώρα σε συμφωνία με τα παραδεκτά με το διεθνές δίκαιο. Αμέσως μετά προχωρήσαμε στον αφοπλισμό του. Την Κυριακή 17 του Σεπτέμβρη, απομακρύνθηκαν από το πλοίο κλείστρες, βλήματα όπλων και 14 τορπίλες. Απέμειναν 5 ακόμα τορπίλες που δεν απομακρύνθηκαν. Όταν οι εργασίες απομάκρυνσης σταμάτησαν την Κυριακή το βράδι, εσθονική φρουρά τοποθετήθηκε στο πλοίο. Οι αφοπλισμένοι πολωνοί ναύτες, οι οποίοι προσωρινά είχαν κρατηθεί στο πλοίο, επιτέθηκαν στην εσθονική φρουρά που τοποθετήθηκε εκεί τη νύχτα. Μαζί με το υποβρύχιο, δύο από τους παρευρισκόμενους εκεί φρουρούς εξαφανίστηκαν, και σε σχέση με έναν από αυτούς υπάρχουν λόγοι να φοβόμαστε ότι δεν βρίσκεται πια στη ζωή ή υγιής.
Με δεδομένο ότι είναι άγνωστο πού βρίσκεται και αν συνεχίζει καν να υπάρχει η Πολωνική κυβέρνηση, η εσθονική κυβέρνηση στερείται της δυνατότητας, σε σχέση με το υπάρχον ζήτημα, να λάβει μέτρα έναντι της πολωνικής κυβέρνησης, την υιοθέτηση των οποίων θεωρεί δικαίωμά της στη βάση των κανόνων του διεθνούς δικαίου και της υποχρέωσής της που υπαγορεύουν τα συμφέροντα της Εσθονίας για τη διατήρηση της ουδετερότητάς της. Ως απότέλεσμα, η εσθονική κυβέρνηση θεωρεί δικαίωμά της να λάβει όλα τα διαθέσιμα μέτρα για να καταστρέψει το πλεούμενο, του οποίου τον αυστηρό έλεγχο δεν έχει η κυβέρνηση, το οποίο επίσης ωμά έχει παραβιάσει την αναγνωρισμένη από όλες τις μεγάλες δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένης της Σοβιετικής Ένωσης, ουδετερότητα της Εσθονίας. Για αυτό, η εσθονική κυβέρνηση με ικανοποίηση βλέπει ότι και η κυβέρνηση της ΕΣΣΔ, προκειμένου να προστατεύσει την ασφάλεια των πλοίων της, αποφάσισε να προβεί σε έρευνες για το ως άνω υποβρύχιο. Η εσθονική κυβέρνηση επιθυμεί να βρίσκεται σε επαφή με τα όργανα της κυβέρνησης της ΕΣΣΔ για την επίτευξη αυτού του στόχου, για τον οποίο εξίσου ενδιαφέρονται τα δύο κράτη. Οι αξιωματούχοι, οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την κράτηση και τον αφοπλισμό του υποβρυχίου, απομακρύνθηκαν από τις θέσεις τους και προκαταρκτική έρευνα άρχισε για τις ευθύνες τους.
Πηγή: Αρχεία Εξωτερικής Πολιτικής ΕΣΣΔ, ф. 06, on. I, n. 21, д. 231, л. 6-9. Υπάρχει στο «Οι πρέσβεις ενημερώνουν…», σ.24.
Την επομένη κιόλας, οι εσθονοί αστοί, προκειμένου να κάνουν τη «βρεγμένη γάτα», ζητούν από τους σοβιετικούς άμεσα να υπογράψουν την εμπορική συμφωνία. Ακόμα κι αν η τακτική της «βρεγμένης γάτας» δεν εντάσσεται σε μια στρατηγική εξαπάτησης της ΕΣΣΔ, ισχύει το «μονά – ζυγά δικά τους»: όταν πρόκειται για την εμπορική συμφωνία που δίνει το φιλί της ζωής στην οικονομία τους, τότε ο χρόνος για τις τυπικές διαδικασίες δεν έχει σημασία για τους εσθονούς αστούς. Όταν, όμως, πρόκειται για το σύμφωνο αμοιβαίας βοήθειας, τότε θα επικαλεστούν, όπως θα δούμε παρακάτω, το χρόνο που εν καιρώ ειρήνης απαιτούν συνήθως οι κοινοβουλευτικές διαδικασίες.
Τηλεγράφημα του επιτετραμμένου της ΕΣΣΔ στην Εσθονία Κ.Ν.Νικίτιν προς το ΛΕΕΥ της ΕΣΣΔ (21/09/1939)
Με κάλεσαν στο Υπουργείο Εξωτερικών στο Σέλτερ στις 14 η ώρα. Ο Στέλτερ μου ανακοίνωσε ότι οι εμπορικές διαπραγματεύσεις στη Μόσχα έχουν προχωρήσει τόσο πολύ, ώστε είναι έτοιμοι για να υπογράψουν. Ο Σέλτερ είπε ότι θα μπορούσε να υπογράψει ο απεσταλμένος τους, στον οποίο θα μπορούσαν να δώσουν την κατάλληλη εξουσιοδότηση, όμως ο Σέλτερ θεωρεί πως αυτή η εκδοχή απαιτεί χρόνο. Και για αυτό θέλει να επισπεύσει το ζήτημα. Είπε ότι μπορεί να πάει για υπογραφή ο υπουργός Σεπ, ή μπορεί να πάει και ο ίδιος. Φαίνεται ότι ο Σέλτερ θέλει να έρθει ο ίδιος προσωπικά. Μπορεί να φύγει αύριο κιόλας. Από την πλευρά μου θεωρώ απαραίτητο να προσκαλέσουμε το Σέλτερ. Θέλουν να προκαλέσουν κάποια επίδραση και, κατά την άποψή μου, αυτό χρειάζεται να τους το δώσουμε.
Πηγή: Αρχεία Εξωτερικής Πολιτικής ΕΣΣΔ, ф. 06, on. I, n. 21, д. 231. Υπάρχει στο «Οι πρέσβεις ενημερώνουν…», σ.σ.52-53.
***
ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΕ ΤΟ ΦΑΣΙΣΤΙΚΟ-ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟ ΜΠΛΟΚ
Την ίδια περίοδο, οι εσθονοί έχουν συζητήσεις για τις εκτιμήσεις τους, και προδίδουν και τις δικές τους κινήσεις και στους ιταλούς. Είναι προφανής η υποτίμηση του περιστατικού με το υποβρύχιο από τους Εσθονούς αστούς προς το φασιστικό καπιταλιστικό μπλοκ:
Τηλεγράφημα ιταλού πρέσβη στο Ταλίν Β.Τσικονάρντι στη Ρώμη (21/09/1939)
(…)Ο εσθονός υπουργός εξωτερικών μού είπε ότι εκτιμά την κατάσταση ως πολύ σοβαρή, όμως δεν πιστεύει ότι υπάρχει κίνδυνος σοβιετικής κατοχής. Η κυβέρνησή του ειλικρινά πιστεύει ότι η Σοβιετική Ένωση πραγματικά θα ήθελε την αναβολή των στρατιωτικών επιχειρήσεων στα βαλτικά κράτη για όσο η Γερμανία έχει ενεργό το δυτικό μέτωπο. Από την άλλη, ο κ. Σέλτερ ισχυρίζεται ότι δεν είναι γνωστό αν το ζήτημα των βαλτικών κρατών βρισκόταν καν ως θέμα συζήτησης κατά τις σοβιετογερμανικές πληροφορίες, παρότι, φυσικά, δεν αποκλείει μια τέτοια πιθανότητα.
Πηγή: I Documenti diplomatici italiani 1939-1940, vol. I, Roma, 1957, σ.243.
Το ερώτημα είναι γιατί υποτιμούν οι εσθονοί αστοί προς τους φασίστες το θέμα με το υποβρύχιο. Αυτή η υποτίμηση δεν γίνεται από φόβο μήπως οι ιταλοί ενημέρωναν τους γερμανούς και οι γερμανοί τους σοβιετικούς, αφού, περιέχονται και άλλα, πιο αντισοβιετικά πράγματα στη συζήτηση, η αναφορά στα οποία, αν και πιο αντισοβιετικά, δείχνει ότι δεν τους νοιάζει (το αντίθετο: ενδιαφέρει) τους εσθονούς αστούς να φτάσουν στα αυτιά της ΕΣΣΔ.
Οι εσθονοί, ταυτόχρονα, συνεχίζουν να κάνουν τη βρεγμένη γάτα, αφού δεν προβαίνουν σε καμία εμφανή κίνηση για στρατολογία «προφανώς για να αποφύγουν ενέργειες που η σοβιετική κυβέρνηση θα μπορούσε να χαρακτηρίσει προβοκατόρικες» (Πηγή: Documenti diplomatici italiani 1939-1940, vol. I, Roma, 1957, p. 243.).
***
ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΤΩΝ ΗΠΑ ΠΡΟ ΤΩΝ ΣΥΝΟΜΙΛΙΩΝ ΜΕ ΤΟ ΜΟΛΟΤΟΦ
Όμως, οι εσθονοί πληροφορούν τους Αμερικάνους για την επικείμενη σύναψη εμπορικής συμφωνίας, οι διαπραγματεύσεις για την οποία έπρεπε – και καλά – να διεξαχθούν μυστικά:
Ενημέρωση του πρέσβη των ΗΠΑ στη Μόσχα Λ.Στέινγκαρντ προς τον Υπ.Εξ. των ΗΠΑ (23/09/1939)
Αύριο στη Μόσχα φτάνει ο Υπουργός Εξωτερικών της Εσθονίας. Σε σχέση με αυτό, ο εκπρόσωπος της τοπικής εσθονικής αντιπροσωπείας, εμπιστευτικά ανέφερε ότι σκοπός της επίσκεψης είναι η υπογραφή εμπορικής συμφωνίας ανάμεσα στη Σοβιετική Ρωσία και την Εσθονία, η οποία προβλέπει αύξηση της διακίνησης εμπορευμάτων και διασφάλιση των σοβιετικών αγαθών κατά τη διαμετακόμιση μέσω της Εσθονίας, καθώς και παρόμοιους όρους για τη μεταφορά εσθονικών αγαθών στη Σοβιετική Ένωση. Επιπλέον, προβλέπεται αύξηση στο εμπόριο ανάμεσα στις δύο χώρες. Η συμφωνία προφανώς έγινε σε επιτακτική βάση, καθώς αναφέρεται ότι οι συνομιλίες ξεκίνησαν μόλις στις 15 Σεπτέμβρη. Παρά την αβεβαιότητα του πληροφοριοδότη μου, μου φαίνεται ότι οι διαπραγματεύσεις ξεκίνησαν με πρωτοβουλία της Σοβιετικής Ένωσης (σ.parapoda: με πολλούς, ως φαίνεται, έπαιζαν διπλό παιχνίδι οι εσθονοί αστοί). Παρότι ο πληροφοριοδότης μου θεωρεί την υπογραφή της εμπορικής συμφωνίας κύριο στόχο της επίσκεψης του Υπουργού Εξωτερικών, αναγνωρίζει επίσης ότι καθώς η επίσκεψη θα διεξαχθεί μετά από αίτημα της Σοβιετικής κυβέρνησης, είναι πιθανό να συζητήσουν πολιτικά ζητήματα, όμως ο ίδιος δεν είναι σε θέση να καθορίσει τη σημασία τους. Από τα ως άνω συνάγεται ότι η σοβιετική κυβέρνηση συνάπτει με την Εσθονία αυτή τη συμφωνία ώστε να πετύχει μεγαλύτερες δυνατότητες διαμετακόμισης σοβιετικών εμπορευμάτων μέσω Εσθονίας προς τη Γερμανία. Η ιδέα ότι θα προκύψει αύξηση της εξαγωγής εσθονικών αγαθών προς τη Σοβιετική Ένωση σχεδόν δεν έχει ιδιαίτερη σημασία για αυτή τη χώρα. Φαίνεται ότι κατά την επίσκεψη του υπουργού εξωτερικών θα συζητηθούν πιο μεγάλης εμβέλειας ζητήματα, τα οποία, προφανώς, έχουν να κάνουν με την οχύρωση εσθονικών νησιών στην είσοδο του Φινλανδικού Κόλπου.
Πηγή:Foreign Relations of the United States. Diplomatic Papers. The Soviet Union 1933-1939, Ουάσινγκτον, 1952, σ. 939-940
Το κείμενο του αμερικανού πρέσβη δεν αναφέρει τη δική του αντίδραση. Βέβαια, είναι φυσικά αδύνατο να μην υπήρξε, όπως επίσης είναι πιθανό να υπήρξε και πρόταση από πλευράς αμερικανών ενόψει των συνομιλιών με τους σοβιετικούς.
Κι αυτό γιατί στη συνάντηση Σέλτερ με Μολότοφ, ο πρώτος έχει μια δυσανάλογα επιθετική στάση (που μόνο από τις «πλάτες» και όχι την πατριωτική «ψυχή» εξηγείται, όπως θα δούμε πιο κάτω) μόλις ο δεύτερος μιλά για τις προοπτικές των διμερών σχέσεων δεδομένων των συνθηκών ενός παγκοσμίου πολέμου, όπου αποφάσεις πρέπει να λαμβάνονται από τη μια μέρα στην άλλη. Ο Σέλτερ θυμάται την αυστηρή προσήλωση στα συνήθη χρονοδιαγράμματα που απαιτούν οι κοινοβουλευτικές διαδικασίες εν καιρώ ειρήνης.
***
ΣΥΝΟΜΙΛΙΕΣ Β.ΜΟΛΟΤΟΦ ΜΕ ΤΟΝ ΥΠΟΥΡΓΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ΤΗΣ ΕΣΘΟΝΙΑΣ Κ.ΣΕΛΤΕΡ ΣΤΗ ΜΟΣΧΑ (24-25/09/1939)
Ο Υπουργός εξωτερικών της Εσθονίας Κ. Σέλτερ με τη σύζυγό του έφτασαν στη Μόσχα με πρόσκληση της κυβέρνησης της Ένωσης ΣΣΔ στις 24.09.39 στις 16 η ώρα. Τον συνόδευε ο διευθυντής του εμπορικού τμήματος του Υπουργείου Οικονομικών Ουουέμα (…) Το απόγευμα της ίδιας ημέρας στις 21 η ώρα, ο Πρόεδρος του Συμβουλίου Λαϊκών Επιτρόπων και Λαϊκός Επίτροπος Εξωτερικών Υποθέσεων Μολότοφ υποδέχτηκε τον υπουργό εξωτερικών της Εσθονίας στο Κρεμλίνο. Στην υποδοχή παραβρέθηκε από την εσθονική πλευρά ο πρέσβης Α.Ρέι, ενώ από την πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης – ο Λαϊκός Επίτροπος Εμπορίου Μικογιάν. Το έγγραφο εσφαλμένα έγραφε 23/09/1939 (σημ.έκδ.)
Το πρώτο τμήμα της συζήτησης είχε να κάνει με τις εμπορικές συναλλαγές ανάμεσα σε Εσθονία και Σοβιετική Ένωση, ενώ επισημάνθηκε ο ρόλος του Υπουργού Σέλτερ στην υπογραφή στη Μόσχα το 1934 της αντίστοιχης συμφωνίας. Αυτή η συμφωνία έφερε αλλαγές στις εμπορικές συναλλαγές των δύο χωρών, οι οποίες αναπτύχθηκαν από τότε ισομερώς και χωρίς δυσκολίες. Έπειτα ο Μολότοφ μετέφερε τη συζήτηση στον τομέα της πολιτικής, αναφέροντας τα ακόλουθα.
Μολότοφ: Φαίνεται ότι οι εμπορικές σχέσεις έχουν εδραιωθεί και η νέα εμπορική συμφωνία, για την υπογραφή της οποίας η κυβέρνηση της Σοβιετικής Ένωσης σας προσκάλεσε στη Μόσχα, είναι έτοιμοι. Οι πολιτικές ωστόσο σχέσεις ανάμεσα στη Σοβιετική Ένωση και την Εσθονία, όχι μόνο δεν είναι οι αντίστοιχες, αλλά είναι μη ικανοποιητικές. Η φυγή του δεσμευμένου πολωνικού υποβρυχίου από το Ταλίν δείχνει ότι η κυβέρνηση της Εσθονίας δεν ενδιαφέρεται για την ασφάλεια της Σοβιετικής Ένωσης. Η κυβέρνηση της Εσθονίας είτε δεν θέλει είτε δεν μπορεί να διατηρήσει την τάξη στη χώρα της και, έτσι, θέτει σε κίνδυνο την ασφάλεια της Σοβιετικής Ένωσης. Η γραπτή εξήγηση της εσθονικής κυβέρνησης για το ζήτημα που μεταφέρθηκε από τον πρέσβη Α.Ρέι, είναι μη πειστική. Εσείς δα αναγνωρίζετε ότι οι μηχανισμοί του υποβρυχίου είχαν συγκεκριμένες βλάβες. Συνεπώς και, ωστόσο, αυτό επιβεβαιώνει την πληροφορία μας, ότι το υποβρύχιο επισκευάστηκε στο Ταλίν, εξοπλίστηκε με καύσιμα, αφέθηκε με 6 τορπίλες και του δόθηκε η δυνατότητα να φύγει. Η εξήγηση της εσθονικής κυβερνήσης δεν διαλύει αυτές τις αμφιβολίες. Με αυτό τον τρόπο, στη θάλασσα εμφανίστηκε ένα υποβρύχιο, το οποίο αποτελεί κίνδυνο για το σοβιετικό στόλο. Η Σοβιετική Ένωση, στη Βαλτική θάλασσα έχει σημαντικά συμφέροντα: το μεγάλο λιμάνι του Λένινγκραντ, μεγάλο πολεμικό και εμπορικό στόλο, και έτσι, σε τίποτα δεν είναι προστατευμένη από υποβρύχιες εκπλήξεις και μελλοντικά. Η έξοδος από το Φινλανδικό Κόλπο βρίσκεται στα χέρια άλλων κρατών, και η Σοβιετική Ένωση χρειάζεται να υπομένει όσα αυτά κάνουν στην έξοδο αυτού του κόλπου. Αυτό δεν μπορεί να συνεχίζεται άλλο. Χρειάζεται να δοθούν στη Σοβιετική Ένωση αποτελεσματικές εγγυήσεις για την ενίσχυση της ασφάλειάς της. Το πολιτικό γραφείο και η κυβέρνηση της Σοβιετικής Ένωσης αποφάσισαν να ζητήσουν από την κυβέρνηση της Εσθονίας τέτοιες εγγυήσεις και για αυτό να προτείνουν τη σύναψη αμυντικής ένωσης ή σύμφωνο αμοιβαίας βοήθειας, το οποίο, ταυτόχρονα, θα παρείχε στη Σοβιετική Ένωση το δικαίωμα να έχει στο έδαφος της Εσθονίας σημεία υποστήριξης για το στόλο και την αεροπορία.
Σέλτερ: Οι σχέσεις της Εσθονίας με τη Σοβιετική Ένωση ήταν απαράλλαχτα καλές. Εγώ ήρθα εδώ ώστε να υπογραμμίσω αυτές τις σχέσεις καλής γειτονίας. Όσον αφορά τις νέες περιστάσεις που αναφέρατε, επιτρέψτε πρώτα από όλα να αναφέρω ότι τον καιρό της δέσμευσης και της φυγής του υποβρυχίου ανάμεσα στη Σοβιετική Ένωση και την Πολωνία επισήμως δεν υπήρχε κατάσταση πολέμου. Επομένως, πρώτα από όλα, γεννιέται το ερώτημα αν, σε κάθε περίπτωση, η κυβέρνηση της Σοβιετικής Ένωσης μπορεί να επιπλήττει την Εσθονία για παραβίαση οποιουδήποτε διεθνούς κανόνα και να βασίζει οποιαδήποτε απαίτηση σε γεγονότα παραβίασής του. Αν, ωστόσο, μιλάμε για κανόνες ουδετερότητας, τότε, σύμφωνα με αυτούς, ο ερχομός υποβρυχίου ενός από τα εμπόλεμα μέρη στα λιμάνια της Εσθονίας ως ουδέτερου κράτους απαγορεύεται, εκτός από κάποιες συγκεκριμένες περιπτώσεις. Το ατύχημα, ή η βλάβη μηχανισμών, είναι μία από αυτές τις περιπτώσεις. Αυτή η περίσταση είναι γνωστή στη Σοβιετική Ένωση. Στην εξήγησή μας αναδείξαμε ότι το υποβρύχιο βάσισε τον ερχομό του ακριβώς στην αβαρία και ζήτησε την απελευθέρωσή του. Ωστόσο, η κυβέρνηση της Εσθονίας βρήκε ότι οι βλάβες των μηχανισμών δεν εμπόδιζαν την κίνηση του υποβρυχίου και για αυτό δεν ενέπιπταν στην έννοια της αβαρίας. Μόνο το γεγονός ότι το υποβρύχιο είχε τη δυνατότητα να κινηθεί μας έδωσε δικαίωμα να το δεσμεύσουμε. Αν το υποβρύχιο δεν μπορούσε να κινηθεί λόγω βλαβών στους μηχανισμούς, τότε δεν θα μπορούσαμε να το δεσμεύσουμε. Για αυτό, είναι αβάσιμη η κατηγορία για το ότι το δεσμευμένο υποβρύχιο επιδιορθώθηκε από την Εσθονία. Εμείς δεν γνωρίζουμε αν οι βλάβες που εντοπίστηκαν στους μηχανισμούς επιδιορθώθηκαν τώρα. Αναφορικά με την απόδραση του πολωνικού υποβρυχίου, μπορώ ακόμα μια φορά να επιβεβαιώσω ότι σε αυτή την ιστορία δεν υπάρχει βάση για να υποψιάζεται κανείς την εσθονική κυβέρνηση είτε για διευκόλυνση προς αυτό είτε για επίδειξη αμέλειας. Το αντίθετο, η κυβέρνηση της Εσθονίας και οι επίσημες αρχές, σύμφωνα με τις δυνατότητές τους, έθεσαν όλες τους τις δυνάμεις ώστε να δεσμεύσουν το υποβρύχιο. Αν αυτό τελικά κατάφερε να αποδράσει, αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε ατυχία, για την οποία λυπούμαστε το μέγιστο. Από αυτό το περιστατικό επ’ουδενί δεν πρέπει κανείς να συνάγει ότι η κυβέρνηση της Εσθονίας δεν είναι σε θέση να υπερασπίσει η ίδια την ουδετερότητά της ή, όπως είπατε να διατηρήσει την τάξη στη χώρα μας. Ακόμα λιγότερο συνεπάγεται ότι μπορούν να βγουν από αυτό το περιστατικό οποιαδήποτε γενικότερα συμπεράσματα για τις σχέσεις ανάμεσα στην Εσθονία και τη Σοβιετική Ένωση. Σε αυτό, πρέπει να προσθέσω ότι έρευνα για την απόδραση του υποβρυχίου διεξάγεται και θα ήταν ευκταίο να αναμέναμε τα αποτελέσματά της. Αναφορικά δε με το ζήτημα που από την πλευρά σας θέσατε – σύμφωνο περί αμοιβαίας βοήθειας και βάσης, εγώ δεν έχω την εξουσιοδότηση να το συζητήσω. Μπορώ μόνο να πω ότι αυτές οι προτάσεις αντιτίθενται στην πολιτική ισότιμων σχέσεων, την ουδετερότητα με όλα τα κράτη, την οποία η Εσθονία, ιδίως τα τελευταία χρόνια, έχει ακολουθήσει ανελλιπώς. Αυτή η πολιτική είναι τόσο ριζωμένη στη χώρα μας, που η Εσθονία δεν θέλει, σας διαβεβαιώνω, να απαρνηθεί αυτή την πολιτική και δεν θέλει τη σύναψη αμυντικού συμφώνου, είτε υπό την ονομασία συμφώνου βοήθειας με μια μεγάλη δύναμη, εν προκειμένω τη Σοβιετική Ένωση.
Μολότοφ: Ποιος δεν θέλει; Εσείς δεν θέλετε, η άρχουσα ομάδα δεν θέλει, όμως οι ευρύτεροι κύκλοι στην Εσθονία και ο λαός θέλει. Αυτό μας είναι γνωστό.
Σέλτερ: Τολμώ να ισχυριστώ ότι η ουδετερότητα και η άρνηση συμμετοχής στην πολιτική των μεγάλων δυνάμεων είναι ακλόνητη και σταθερή πεποίθηση της συντριπτικής πλειοψηφίας του λαού μας, την οποία κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί.
Ρέι: Η ουδετερότητα ήταν η εξωτερική πολιτική της Εσθονίας ήδη από το 1920.
Μολότοφ: Όμως εσείς έχετε ήδη στρατιωτική συμμαχία με τη Λετονία. Μπορείτε να έχετε τέτοιες σχέσεις και με τη Σοβιετική Ένωση.
Ρέι: Η Λετονία είναι μικρή, ενώ η Σοβιετική Ένωση μεγάλη δύναμη. Η εσθονολετονική συμφωνία ένωσης δεν αντιβαίνει την ουδετερότητα καμίας από τις συμβαλλόμενες χώρες – δηλαδή, θεωρούμε την εσθονολετονική ουδετερότητα ως ένα ενιαίο σύνολο. Η συμφωνία για ένωση με μεγάλη δύναμη μπορεί εύκολα να θέσει ένα μικρό κράτος σε εξάρτηση από μια μεγάλη δύναμη και να παραλύσει την ανεξαρτησία του.
Σέλτερ: οι αμοιβαίες σχέσεις σε αμυντική ένωση με μεγάλη δύναμη θα έπλητταν το δικαίωμα ελεύθερης άσκησης της κυριαρχίας της Εσθονίας και θα περιόριζαν την ειρηνική ανάπτυξη της χώρας μας και του λαού μας. Αυτές οι μη επιθυμητές επιπτώσεις θα ήταν ιδιαίτερα εμφανείς στη συγκεκριμένη περίπτωση, όταν η Σοβιετική Ένωση, ως σύμμαχος, θα ίδρυε στο έδαφος της Εσθονίας τα δικά της σημεία υποστήριξης για το στόλο ή για την πολεμική αεροπορία.
Η πορεία του εσθονικού κράτους επί 20 χρόνια τόσο εμφανώς επιβεβαίωσε το δικαίωμά του να υπάρχει σε συνθήκες κυριαρχίας και ανεξαρτησίας που αυτό το δικαίωμα επ’ουδενί δεν μπορεί να παραβιάσουμε με τρόπο που θα χρησιμοποιήσει άλλο κράτος.
Μολότοφ: Μη φοβάστε, το σύμφωνο για βοήθεια με τη Σοβιετική Ένωση δεν θέτει κανένα κίνδυνο. Δεν έχουμε πρόθεση να πλήξουμε ούτε την κυριαρχία σας, ούτε την κρατική δομή σας. Εμείς δεν σκεφτόμαστε να επιβάλλουμε στην Εσθονία κομμουνισμό. Δεν θέλουμε να πλήξουμε το οικονομικό σύστημα της Εσθονίας. Η Εσθονία θα διατηρήσει την ανεξαρτησία της, την κυβέρνησή της, το κοινοβούλιό της, την εσωτερική και εξωτερική πολιτική της, το στρατό και το οικονομικό της σύστημα. Δεν θα αγγίξουμε τίποτα από αυτά.
Σέλτερ: Παρ’όλες αυτές τις διαβεβαιώσεις, παραμένω σταθερός στη θέση μου. Τις σχέσεις ανάμεσα στην Εσθονία και τη Σοβιετική Ένωση ορίζουν ένα σύμφωνο ειρήνης και ένα σύμφωνο μη επίθεσης. Σε αυτή τους τη βάση και τα δύο μέρη μπορούν να ζήσουν και να αναπτυχθούν, για αυτό στην Εσθονία θα ήταν πραγματικά ακατανόητο, για ποιο λόγο θα ήταν απαραίτητη η αναζήτηση νέων βάσεων. Η περίπτωση με το υποβρύχιο, την οποία θέσατε, δεν λέει τίποτα και είναι αρκετά περιπτωσιολογική για να θέτει κανείς στο τραπέζι τόσο ριζοσπαστικές απαιτήσεις.
Μολότοφ: Εμείς θεωρούμε αυτό το περιστατικό με το υποβρύχιο πολύ σοβαρό, και επίσης το θεωρούμε σύμπτωμα. Αυτό το υποβρύχιο μπορεί να προκαλέσει μεγάλη ζημιά στο στόλο και τη ναυτιλία της Σοβιετικής Ένωσης. Η ιστορία με αυτό το υποβρύχιο αναδεικνύει την ανυπαρξία εγγυήσεων για τη Σοβιετική Ένωση, τις οποίες τόσο πολύ χρειάζεται. Σε σχέση με αυτό, η σημερινή κατάσταση είναι πραγματικά αφύσικη. Η Σοβιετική Ένωση πρέπει να περιορίζεται σε ένα μικρό τμήμα του Φινλανδικού Κόλπου, 20 χρόνια πριν μας έριξαν σε αυτό το φινλανδικό “βάλτο”. Πιστεύετε ότι αυτό μπορεί να παραμείνει αιώνια; Τότε η Σοβιετική Ένωση ήταν αδύναμη, από τότε έχει σημαντικά αναπτυχθεί στον οικονομικό, αμυντικό και πολιτιστικό τομέα. Η Σοβιετική Ένωση είναι τώρα μεγάλη δύναμη, με συμφέροντα τα οποία είναι απαραίτητο να λαμβάνονται υπόψη. Σας λέω – η Σοβιετική Ένωση έχει ανάγκη να επεκτείνει το σύστημα ασφαλείας της, για αυτό της χρειάζεται έξοδος στη Βαλτική θάλασσα. Αν εσείς δεν επιθυμείτε να συνάψετε μαζί μας σύμφωνο αμοιβαίας βοήθειας, τότε θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε για να εγγυηθούμε την ασφάλειά μας άλλους δρόμους, ίσως πιο απότομους, ίσως πιο σύνθετους. Σας παρακαλώ, μη μας εξαναγκάζεται να χρησιμοποιήσουμε βία σε σχέση με την Εσθονία. Οι ανάγκες της Σοβιετικής Ένωσης δεν αντιβαίνουν τις προηγούμενα αναληφθείσες υποχρεώσεις της, αλλά της αναπτύσσουν. Οι υπάρχουσες συμφωνίες έπρεπε να ενισχύουν την ασφάλεια, όμως δεν το έκαναν.
Σέλτερ: Θέλω να επισημάνω πρώτα από όλα, ότι η εσθονοσοβιετική συνθήκη ειρήνης δεν επιβλήθηκε στη Σοβιετική Ένωση – ήταν μία δίκαιη ειρήνη. Το σύμφωνο μη επίθεσης σημαντικά ανέπτυξε εκείνη την εποχή τις ειρηνικές σχέσεις και, κατά την άποψή μας, θα πρέπει και τώρα να είναι ο ακλόνητος κανόνας. Εμείς πάντοτε ήμαστε της άποψης ότι η Εσθονία δεν θα επέτρεπε να προσδεθεί σε καμία μεγάλη δύναμη ή ομάδα μεγάλων δυνάμεων, ακόμα κι αν ήταν υπέρ της Σοβιετικής Ένωσης αυτό, γιατί η Εσθονία βοήθησε έτσι τη διασφάλιση της ειρήνης στις ακτές της Βαλτικής. Η πολιτική μας ως τώρα στόχευε στη διατήρηση της ειρήνης στην περιοχή με τη βοήθεια φιλικών επαφών και την αποτροπή πολιτικών εντάσεων. Για την επίτευξη αυτού του στόχου, θεωρήσαμε κατάλληλες μόνο παθητικές συμφωνίες, όπως σύμφωνα μη επίθεσης. Φοβόμαστε ότι μόλις συνάψουμε σύμφωνο ένωσης με μία μεγάλη δύναμη, για παράδειγμα, με τη Σοβιετική Ένωση, τότε θα εγείρουμε μεγάλες υποψίες από την πλευρά άλλων χωρών και θα βλάπταμε την κατάσταση ομαλής ισορροπίας στην περιοχή της Βαλτικής Θάλασσας, τόσο, που θα ρισκάραμε να συρθούμε σε διαμάχες ανάμεσα σε κράτη. Από αυτές τις διαμάχες, οι οποίες αναπόφευκτα θα ξεσπούσαν νωρίτερα ή αργότερα, τόσο η Εσθονία όσο και οι άλλες χώρες στην ακτή της Βαλτικής, θα υπέφεραν. Εμείς για αυτό είμαστε απολύτως πεπεισμένοι. Αυστηρά προσηλωμένη στην εξωτερικής μας πολιτική ειρηνικής πορείας, για την οποία σας μίλησα προηγουμένως, εμείς, για παράδειγμα συνάψαμε σύμφωνο μη επίθεσης με τη Γερμανία και, κατ’εμάς, κανένας κίνδυνος δεν απειλεί ούτε την Εσθονία ούτε τη Σοβιετική Ένωση μέσω Εσθονίας. Πιστεύουμε ότι έτσι παρείχαμε εξαιρετικές υπηρεσίες στην υπόθεση της ασφάλειας στις ακτές της Βαλτικής. Ωστόσο, η πρότασή σας βρίσκεται σε σαφή αντίθεση με το εσθονογερμανικό σύμφωνο μη επίθεσης, δηλαδή τις φιλοδοξίες για ειρήνευση, τις οποίες αυτή η συμφωνία εκφράζει.
Μολότοφ: Απέναντι σε αυτό δεν έχουμε κάτι να αντιτάξουμε. Με τη Γερμανία έχουμε φιλικές σχέσεις και προκειμένου να εξαλείψουμε την πιθανότητα μεγάλης σύγκρουσης και για τη σταθεροποίηση της ειρήνης στην ανατολική Ευρώπη η Σοβιετική Ένωση σύναψε με τη Γερμανία σύμφωνο μη επίθεσης. Αν εσείς φοβάστε την ύπαρξη αντίθεσης ανάμεσα στο εσθονογερμανικό σύμφωνο και τις ανάγκες της Σοβιετικής Ένωσης, τότε μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι η Γερμανία θα δώσει τη συγκατάθεσή της για σύναψη συμφώνου αμοιβαίας βοήθειας ανάμεσα στην Εσθονία και τη Σοβιετική Ένωση. Αν το επιθυμείτε, μπορώ να φροντίσω εγώ για αυτή τη συγκατάθεση. Ωστόσο, τη σύναψη τέτοιου συμφώνου αμοιβαίας βοήθειας η Σοβιετική Ένωση τη θεωρεί απολύτως απαραίτητη.
Σέλτερ: Εγώ εκφράζω γενικές σκέψεις για την εξωτερική πολιτική της Εσθονίας, και δεν αγγίζω στη δεδομένη περίπτωση ζητήματα που έχουν να κάνουν με τη μία ή την άλλη χώρα. Αυτές οι γενικές αρχές εφαρμόζονται και στις σχέσεις με άλλα κράτη τα οποία δεν κατονόμασα εγώ. Το εσθονογερμανικό σύμφωνο μη επίθεσης το ανέφερα εδώ ως παράδειγμα χρήσης τέτοιων μέσων, με τη βοήθεια των οποίων, εμείς ως τώρα επιτυχώς συμβάλλαμε στην ενίσχυση της ειρήνης στις ακτές της Βαλτικής.
Ρέι: Ωστόσο, σε μια τέτοια περίπτωση όπου οι σχέσεις ανάμεσα στη Σοβιετική Ένωση και τη Γερμανία βασίζονται στο σύμφωνο μη επίθεσης, τότε στη Βαλτική ακτή δεν υπάρχει απειλεί, ενάντια στην οποία η Σοβιετική Ένωση θα έπρεπε να προστατευτεί με σύμφωνο αμοιβαίας βοήθειας και βάσεις.
Μολότοφ: Το σύμφωνο με τη Γερμανία έχει συγκεκριμένη διάρκεια ισχύος. Έτσι, ούτε εμείς, ούτε η Γερμανία δεν σταυρώσαμε τα χέρια. Στη Βαλτική Θάλασσα μπορούν να εμφανιστούν και να απειλήσουν τη Σοβιετική Ένωση δυνάμεις άλλων μεγάλων δυνάμεων. Ο πολωνογερμανικός πόλεμος έδειξε ότι μια μεγάλη δύναμη δεν μπορεί να βασίζει την ασφάλειά της σε άλλους. Τα γεγονότα επίσης έδειξαν ότι η ασφάλεια του στόλου της Σοβιετικής Ένωσης δεν είναι αρκετή και για αυτό είναι φυσικό η Σοβιετική Ένωση να πάρει στα χέρια της το ζήτημα της ασφάλειας.
Ρέι: Ποια “άλλη μεγάλη δύναμη” έχετε κατά νου;
Μικογιάν: Για παράδειγμα, την Αγγλία.
Σέλτερ: Έχοντας εξηγήσει, κατ’εμάς, με αρκετή σαφήνεια τη θέση της Εσθονίας, θα ήθελα, παρ’ όλα αυτά, λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία του ζητήματος, να θέσω στην κυβέρνησή μας το περιεχόμενο της σημερινής μας συνομιλίας.
Μολότοφ: Το ζήτημα δεν μπορεί να τραβήξει χρονικά. Θα σας δώσω απευθείας σύνδεση με το Ταλίν και άμεσα να συνεχίσουμε τις διαπραγματεύσεις όπως κάναμε με τον Υπουργό Εξωτερικών της Γερμανίας.
Σέλτερ: Ως κοινοβουλευτικός υπουργός είμαι υποχρεωμένος να πληροφορήσω, πέρα από τον πρόεδρο και την κυβέρνηση, και το κοινοβούλιο επίσης, και αυτό δεν μπορεί να γίνει μέσω τηλεφώνου, και τόσο γρήγορα. Γι’ αυτό, αύριο κιόλας θα επιστρέψω στο Ταλίν.
Μολότοφ: Υπογραμμίζω ακόμα μια φορά ότι αυτό το ζήτημα είναι επείγον η κατάσταση χρειάζεται άμεση λύση. Εμείς δεν μπορούμε να περιμένουμε για πολύ. Σας συμβουλεύω να ανταποκριθείτε στις επιθυμίες της Σοβιετικής Ένωσης για να αποφευχθούν τα χειρότερα. Μην αναγκάζετε τη Σοβιετική Ένωση να χρησιμοποιήσει βία για να πετύχει τους στόχους της. Λαμβάνοντας υπόψη τις προτάσεις μας, μην εναποθέτετε ελπίδες στην Αγγλία και τη Γερμανία. Η Αγγλία δεν είναι σε θέση να επιχειρήσει οτιδήποτε στη Βαλτική Θάλασσα, ενώ η Γερμανία είναι απασχολημένη με τον πόλεμο στη Δύση. Τώρα όλες οι ελπίδες για βοήθεια από το εξωτερικό θα ήταν αυταπάτες. Επομένως, μπορείτε να είστε σίγουροι ότι η Σοβιετική Ένωση έτσι είτε αλλιώς θα εγγυηθεί την ασφάλειά της. Αν δεν θα ήσασταν σύμφωνοι με την πρότασή μας, τότε η Σοβιετική Ένωση θα έπαιρνε μέτρα για την ασφάλειά της με άλλο τρόπο, σύμφωνα με τις επιθυμίες της και χωρίς τη συμφωνία με την Εσθονία.
Η συζήτηση τελείωσε στις 22.15.
Αποχωρώντας από το Κρεμλίνο, ο υπουργός εξωτερικών και ο πρέσβης Α.Ρέι κατευθύνθηκαν στην πρεσβεία και άρχισαν να προετοιμάζονται για το πρώτο αεροπλάνο, το οποίο θα πέταγε την επόμενη μέρα το πρωί. Περίπου 30 λεπτά αργότερα, τους κάλεσαν από το Κρεμλίνο και ανακοίνωσαν ότι ο κ. Μολότοφ ζητά από τον υπουργό Σέλτερ να ξαναπάει στο Κρεμλίνο στις 12 η ώρα.
Την ίδια βραδιά, στις 12 η ώρα, ο υπουργός εξωτερικών συνοδευόμενος από τον πρέσβη Α.Ρέι δεύτερη φορά πήγαν στο Κρεμλίνο. Από τη Σοβιετική Ένωση ήταν παρόντες οι Μολότοφ και Μικογιάν. Ο Μολότοφ ανακοίνωσε ότι είχε προετοιμάσει ένα γραπτό προσχέδιο συμφώνου μαζί με ένα συμπληρωματικό πρωτόκολλο, το οποίο η Σοβιετική Ένωση πρότεινε στην Εσθονία να υπογραφεί. Λαμβάνοντας ως βάση για διαπραγματεύσεις το προσχέδιο, οι συνομιλίες θα μπορούσαν να διεξαχθούν συντομότερα. Ταυτόχρονα, έδωσε κάποιες γενικές διευκρινήσεις για το σχέδιο, και συγκεκριμένα:
1)Η σύνταξη του σχεδίου είναι πρόχειρη και μπορεί να διορθωθεί με διαπραγματεύσεις.
2)Η Σοβιετική Ένωση επιθυμεί μόνο εκείνους τους στρατηγικούς στόχους οι οποίοι είναι απαραίτητοι για την ενίσχυση της ασφάλειάς της. Ωστόσο, καθώς η κυριαρχία, η κρατική δομή, καθώς και το οικονομικό σύστημα του εσθονικού κράτους θα παραμείνουν ανέγγιχτα – τότε, αυτές οι συνθήκες θα ήταν επιθυμητό να επικυρωθούν με συμπληρωματικό πρωτόκολλο, το οποίο υπάρχει μέσα στο σχέδιο.
Ο υπουργός εξωτερικών Σέλτερ αναφέρει ότι, παρότι κατ’αρχήν πρέπει να απορρίψει αυτή την πρόταση και δεν είναι εξουσιοδοτημένος να διεξάγει διαπραγματεύσεις για αυτή, ωστόσο, θα διατυπώσει κάποια ερωτήματα, ώστε να γνωρίσει καλύτερα το περιεχόμενο των προτάσεων. Διαφορετικά, θα του ήταν δύσκολο για αυτόν να αναφέρει στο Ταλίν τι η κυβέρνηση της Σοβιετικής Ένωσης υπονοεί στο ένα ή το άλλο άρθρο.
Ο Μολότοφ ζητά να διατυπωθούν οι ερωτήσεις.
Σέλτερ: Η παράγραφος 1 του σχεδίου κάνει λόγο για αμοιβαία βοήθεια σε περίπτωση επίθεσης ή απειλής για ένα από τα δύο συμβαλλόμενα μέρη από πλευράς τρίτου ευρωπαϊκού κράτους. Πώς εννοείται η βοήθεια της Εσθονίας προς τη Σοβιετική Ένωση σε περίπτωση που, για παράδειγμα, αυτό το τρίτο ευρωπαϊκό κράτος ήταν η Ρουμανία;
Μολότοφ: Υπονοείται επίθεση ή απειλή μόνο από τη Βαλτική. Το σχέδιο μπορεί να το ξεκαθαρίζει αυτό.
Σέλτερ: Μπορεί η υπόμνηση στην πρώτη παράγραφο περί “απειλής για την ασφάλεια” να είναι κάτι διαφορετικό από επίθεση από το εξωτερικό; Αν μπορεί, τότε πώς θα μπορούσε να ξεκαθαριστεί η έννοια “απειλή για την ασφάλεια”, η οποία είναι τόσο πλατιά; Οι υπάρχοντες κανόνες δικαίου περιέχουν σε σχέση με την έννοια της “επίθεσης” γνωστές αρχές, ενώ η έννοια “απειλή για την ασφάλεια” είναι εξαιρετικά μη ξεκάθαρη.
Μολότοφ: Η επίθεση από το εξωτερικό νοείται ως κατάσταση στην οποία τρίτο κράτος απειλεί την ασφάλεια είτε της Σοβιετικής Ένωσης είτε της Εσθονίας.
Σέλτερ: Αυτό το τρίτο κράτος ποια ασφάλεια θα μπορούσε να απειλεί; Το περιεχόμενο της ασφάλειας είναι τόσο πλατύ που έχει να κάνει και με οικονομικά και με πολιτιστικά και με θέματα εσωτερικής πολιτικής. Σε μια τόσο πλατιά βάση, το να θεωρείται «casus foederis» (σ.parapoda: ότι ενεργοποιείται η πρόβλεψη για παροχή βοήθειας) φαίνεται να είναι πολύ δύσκολη ή υπερβολικά εύκολη. Η εξωτερική στρατιωτική βοήθεια μπορεί να είναι χρήσιμη μόνο σε περίπτωση πολεμικής επίθεσης, ενώ στις υπόλοιπες περιπτώσεις κάθε κράτος μπορεί να αντιμετωπίσει μόνο του την “απειλή για την ασφάλειά” του.
Μολότοφ: Η κατάσταση μπορεί να είναι τέτοια που δεν υπάρχει επίθεση ακόμα, αλλά απειλή.
Σέλτερ: Η βοήθεια θα παρέχεται αυτόματα είτε κατόπιν αιτήματος του άλλου μέρους; Στη μια περίπτωση θα μπορούσε να προκύψει μια κατάσταση όπου η Εσθονία, με πρωτοβουλία της θα έσπευδε προς βοήθεια της Σοβιετικής Ένωσης, για παράδειγμα, σε περίπτωση που η Εσθονία θεωρούσε ότι τη Σοβιετική Ένωση απειλεί κάποιο βαλκανικό κράτος. Αυτή η βοήθεια θα ήταν εξαιρετικά μη επιθυμητή εν καιρώ ή με οποιαδήποτε μορφή. Είναι δυνατή και η αντίθεση κατάσταση: Η Σοβιετική Ένωση θα μπορούσε να θεωρήσει ότι η Εσθονία διατρέχει κίνδυνο, όταν η Εσθονία ή ίδια δεν θεωρεί ακόμα κάτι τέτοιο, αλλά θεωρεί τη βοήθεια ως και βλαπτική.
Μολότοφ: Η βοήθεια να παρέχεται κατόπιν αιτήματος της άλλης πλευράς. Από το κείμενο του προσχεδίου συνεπάγεται ότι η παροχή βοήθειας θα ήταν υποχρέωση, όχι δικαίωμα. Η κυβέρνηση της Σοβιετικής Ένωσης θεωρεί ότι δεν υπάρχει διαφορά σε αυτό το θέμα. Σίγουρα, και οι δύο πλευρές επιθυμούν να αμυνθούν από επιθέσεις και για αυτό χρειάζονται βοήθεια.
Ο Σέλτερ θεωρεί ότι αυτό το ζήτημα δεν διατυπώνεται στο προσχέδιο με αρκετή σαφήνεια. Ταυτόχρονα, ρωτά αν είναι η αναφορά στην παράγραφο 2 για “οικονομική και διπλωματική βοήθεια” της Εσθονίας ακατάλληλη; Πρόσφατα υπήρξε μια συμφωνία για τις εμπορικές συναλλαγές, και δεν προέβλεπε άλλη βοήθεια, ενώ οι οικονομικές ανταλλαγές διεξάγονται στη βάση ενός εξισωμένου ισοζυγίου πληρωμών. Η διπλωματική βοήθεια σε κανονικές συνθήκες δεν είναι απαραίτητη, ενώ σε συνθήκες “επίθεσης” τέτοια βοήθεια είναι υποχρεωτική βάση της παραγράφου 1.
Ρέι: Πιθανόν, δεν είναι επιθυμητή η συμπερίληψη στο σχέδιο κανονισμούς, το περιεχόμενο και ο σκοπός των οποίων δεν είναι ξεκάθαροι, και η οποία θα μπορούσε να οδηγήσει σε παρεξηγήσεις και διαμάχες. Με βάση αυτό, το δεύτερο τμήμα της 2ης παραγράφου φαίνεται ακατάλληλο.
Οι Μολότοφ και Μικογιάν απαντούν: Αυτό το μέρος της δεύτερης παραγράφου, το οποίο μιλά για οικονομική και άλλη βοήθεια, μπορεί να αφαιρεθεί, αν η κυβέρνηση της Εσθονίας το θεωρεί πλεονάζον.
Ο Σέλτερ ρωτά: Γιατί το σχέδιο δεν κατονομάζει σε ποια λιμάνια της Εσθονίας προτείνεται να δημιουργηθούν βάσεις του σοβιετικού στόλου; Σε αυτή τη μορφή, παραμένει ασαφές ποιο λιμάνι θα έχει βάση και ποιο θα παραμείνει ελεύθερο.
Ο Μολότοφ απαντά: Βάσεις για το στόλο θα μπορούσαν να υπάρχουν στα νησιά, στο Ταλίν, στο Pärnu και πιθανόν κάπου αλλού ακόμα.
Ο Σέλτερ διαφωνεί: Για το Ταλίν, ως βάση του στόλου, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να γίνει λόγος, καθώς το Ταλίν είναι η πρωτεύουσα της Εσθονίας. Το Pärnu δεν βολεύει γιατί το λιμάνι το χειμώνα για 4 μήνες καλύπτεται με πάγο.
Ρέι: Πέραν αυτού, το Ταλίν είναι εμπορικό λιμάνι, και η ανάπτυξη βάσεων για το πολεμικό ναυτικό είναι εξαιρετικά μη βολική, αν γενικά θα ήταν εφικτή. Με το να είναι σε ένα σημείο, ούτε το πολεμικό ούτε το εμπορικό λιμάνι θα μπορούσαν να εργαστούν και να αναπτυχθούν.
Ο Μολότοφ ρωτά: Ποια άλλα λιμάνια έχετε; Ίσως μπορούμε να κάνουμε χωρίς το Ταλίν και το Pärnu;
Σέλτερ: Κατά την προσωπική μου άποψη, το Σααρέμαα έχει χώρο για λιμάνια.
Μολότοφ: Αυτό όμως είναι λίγο. Ένα σημείο δεν θα ήταν αρκετό.
Σέλτερ: Εγώ δεν μπορώ να πω, όμως ίσως στο Χίιουμαα να βρισκόταν ο κατάλληλος χώρος.
Μολότοφ: Το Σααρέμαα και η Χίιουμαα ενδιαφέρουν τη Σοβιετική Ένωση ως αεροπορικές βάσεις. Θα πρέπει όμως στα ηπειρωτικά τουλάχιστον μία ναυτική βάση να υπάρχει. Ποια λιμάνια έχετε στα ηπειρωτικά;
Μικογιάν: Τα εδάφη για στρατιωτικές αεροπορικές βάσεις θα μπορούσαν να προσδιοριστούν στη βάση παραχώρησης ή ενοικίου. Αυτό το έδαφος θα παρέμενε τμήμα της επικράτειας της Εσθονίας.
Σέλτερ: Καθώς για το Ταλίν και το Pärnu δεν μπορεί να γίνει λόγος, σε μια τέτοια περίπτωση υπάρχει ακόμα το λιμάνι του Παλντίσκι.
Ο Ρέι δείχνει τη θέση του Παλντίσκι στο χάρτη και δίνει εξηγήσεις.
Μολότοφ: Είναι δυνατό το Παλντίσκι θα αποδειχτεί κατάλληλο, όμως, πάλι, ένα σημείο δεν είναι αρκετό. Το Ταλίν δεν είναι απαραίτητα αναγκαίο. Σε ποιο σημείο στα νησιά θα μπορούσε να γίνει λόγος;
Ο Σέλτερ απαντά ότι το Ταγκαλάχτ στο Σααρέμαα θα μπορούσε να είναι κατάλληλος χώρος. Επίσης ρωτά ποιος είναι ο λόγος για δεκάχρονη διάρκεια του συμφώνου.
Ο Μολότοφ απαντά: Η διάρκεια για το σύμφωνο είναι σε αντιστοιχία με τη διάρκεια του συμφώνου μη επίθεσης ανάμεσα στη Σοβιετική Ένωση και τη Γερμανία. Προχωρώντας στο συμπληρωματικό πρωτόκολλο, ο Μολότοφ, με δική του πρωτοβουλία αποσαφηνίζει ότι σε αυτό το έγγραφο θέλουμε να επιβεβαιώσουμε ότι η Σοβιετική Ένωση δεν έχει πρόθεση να επιβάλει στην Εσθονία ούτε τον κομμουνισμό, ούτε τη σοβιετική εξουσία ούτε γενικά να επηρεάσει στον ελάχιστο βαθμό την κυριαρχία της Εσθονίας και την ανεξαρτησία της. Όλη η κοινωνική ζωή και κρατική δομή με την κυβέρνηση και το κοινοβούλιο, τις ξένες αποστολές κλπ, θα παραμείνουν απαράλλαχτες, καθώς αυτά είναι εσωτερικές υποθέσεις του εσθονικού κράτους.
Σέλτερ: Έχοντας λάβει υπόψη αυτές τις προτάσεις και τις αποσαφηνίσεις της κυβέρνησης της Σοβιετικής Ένωσης θα ενημερώσω τον πρόεδρο της Εσθονικής Δημοκρατίας, την κυβέρνηση και το κοινοβούλιο.
Ο Μολότοφ αντιτείνει: Δηλαδή, προτίθεστε να κωλυσιεργήσετε.
Σέλτερ: Αυτό δεν σημαίνει κωλυσιεργία, είναι ο χρόνος που είναι απαραίτητος για να συζητηθεί το ζήτημα.
Μολότοφ: Πότε μπορούμε να περιμένουμε την απάντησή σας;
Σέλτερ: Περίπου την Πέμπτη. Σήμερα είναι Κυριακή.
Μολότοφ: Η υπόθεση έχει στον ύψιστο βαθμό επιτακτικό και επείγοντα χαρακτήρα, κάθε μέρα και κάθε ώρα κοστίζει. Θα ήταν καλύτερο αν θα μπορούσαμε να συνεχίζαμε άμεσα.
Σέλτερ: Άλλη μια φορά εξηγεί ότι ως υπουργός κοινοβουλευτικής κυβέρνησης δεν έχει δυνατότητα να προχωρήσει σε συζήτηση του ζητήματος μέχρι να πληροφορηθούν τα κοινοβουλευτικά όργανα και για αυτό είναι απαραίτητη η μετάβασή του στο Ταλίν.
Ο Μολότοφ συμφωνεί.
Σε ερώτηση του Σέλτερ, ο Μολότοφ απαντά ότι θα δώσει εντολή ώστε στην αυριανή πτήση, η οποία αναχωρεί από τη Μόσχα στις 8, θα κλειστούν εισιτήρια για το Σέλτερ, την κα. Σέλτερ και τα τρία πρόσωπα που του συνοδεύουν.
Σέλτερ: Καθώς ήρθα στη Μόσχα για να υπογράψω εμπορική συμφωνία, θα άξιζε να γίνει μια καλή μνεία.
Μικογιάν: Η συμφωνία ήταν έτοιμη για υπογραφή. Χρειάστηκαν έκτακτες αποφάσεις μετά τη δημιουργία νέων πολιτικών περιστάσεων.
Ο Μολότοφ προς το Σέλτερ: Όταν επιστρέψετε στη Μόσχα, θα υπογράψουμε την εμπορική συμφωνία.
Η συνάντηση τελείωσε στη 1.10 πμ.
Από τα Κρατικά Αρχεία της Εσθονίας, (ф. 957, on. 17, μον.αποθ. 24, л. 162-176. Υπάρχει στο βιβλίο "Από το σύμφωνο Μολότοφ - Ρίμεντροπ...”, σ. 134-143.)
Φαίνεται ότι ο Σέλτερ, όχι μόνο έσπρωχνε το Μολότοφ να κάνει λόγο για άσκηση βίας (αχρείαστο δεδομένης της σοβιετικής διαλλακτικότητας και ευελιξίας όσον αφορά τις συγκεκριμένες πρόνοιες του συμφώνου), αλλά μάλλον έριχνε άδεια για να πιάσει γεμάτα όταν επικαλούταν τις κοινοβουλευτικές διαδικασίες και το ότι δεν ήταν εξουσιοδοτημένος να συζητήσει τίποτα πέρα από το εμπορικό σύμφωνο, καθώς όχι μόνο δέχτηκε να πάρει στα χέρια του το προσχέδιο(που ούτε υποψήφιος για τη Διπλωματική Ακαδημία δεν θα έκανε χωρίς εξουσιοδότηση), όχι μόνο προχώρησε σε αναλυτική συζήτηση (σε τόσο σημαντικό θέμα που άγγιζε «την κρατική κυριαρχία» και για το οποίο έλεγε πως δεν είχε εξουσιοδότηση), αλλά και μόλις έφτασε στην Εσθονία ενημέρωσε την ΕΣΣΔ, και με πολύ πιο φιλικό τόνο, ότι λίγα έχουν να προστεθούν από τις διαδικασίες που θα διεξάγονταν την ίδια ημέρα.
Τηλεγράφημα πληρεξούσιου της ΕΣΣΔ στην Εσθονία, Κ.Ν.Νικίτιν, στο ΛΕΕΥ της ΕΣΣΔ (26/09/1939)
Ο Σέλτερ μόλις μου ανακοίνωσε ότι στις 6 η ώρα το απόγευμα θα έχουν συνεδρίαση με την κυβέρνηση, μετά την οποία θα είναι σε θέση να φύγει για τη Μόσχα. Ο Σέλτερ είπε ότι η εσθονική κυβέρνηση κατανοεί τη ζωτική ανάγκη της ΕΣΣΔ, η οποία διατυπώθηκε κατά τη συζήτηση με τον επικεφαλής της σοβιετικής κυβέρνησης Μολότοφ, και είναι έτοιμη να προχωρήσει σε περαιτέρω εμβάθυνση των φιλικών σχέσεων. Ο εσθονός πρέσβης στη Μόσχα, Ρέι, φτάνει στο Ταλίν σήμερα με κάποια ειδική επιπρόσθετη ενημέρωση, όμως ο Σέλτερ θεωρεί ότι η πληροφορία του είναι απίθανο να αλλάξει κάτι από την απόφαση που ήδη έχουν πάρει οι εσθονοί. Αν τίποτα δεν αλλάξει, τότε αύριο στις 12 το μεσημέρι εμείς πετάμε από τη Ρίγα. Θα πετάξουν οι Σέλτερ, Ρέι και εγώ. Εγώ σήμερα το βράδι φεύγω για τη Ρίγα. Ταυτόχρονα, ο Σέλτερ μού διαμαρτυρήθηκε ότι στις 25 Σεπτέμβρη τρία βομβαρδιστικά πέταξαν πάνω από το Ταλίν και ότι στις 24 Σεπτέμβρη ένα σοβιετικό καταδρομικό άνοιξε πυρά εναντίον ενός δήθεν υποβρυχίου, τα οποία έπεσαν σε εσθονικό έδαφος. Ο Σέλτερ επεδίωξε να με κάνει να καταλάβω ότι αν αυτοί έρχονται να μας συναντήσουν, τότε, λέει, δεν θα πρέπει να καταχράται κανείς αυτή τη φιλία. Του είπα ότι η σοβιετική κυβέρνηση θα αξιολογήσει με το δέοντα τρόπο την επιθυμία σας για εμβάθυνση των φιλικών σχέσεων και θα λάβει όλα τα μέτρα για τη διασφάλιση ότι τίποτα δεν θα πλήξει τα κυριαρχικά δικαιώματα του εσθονικού κράτους. Προσθέτω: μαζί με το Σέλτερ, εμένα και το Ρέι πετάνε από τη Ρίγα και ο καθηγητής Δικαίου Πίιπ και ο πρόεδρος της κρατικής Δούμας καθηγητής Ούλουοτς.
Πηγή: Αρχεία Εξωτερικής Πολιτικής ΕΣΣΔ, ф. 059, on. 1, n. 305, д. 2111, л 115-119. Υπάρχει στο «Οι πρέσβεις ενημερώνουν…», σ.σ.57.
Οι εσθονοί έσπευσαν να ενημερώσουν τους αμερικανούς για το περιεχόμενο των συνομιλιών με το Μολότοφ:
Τηλεγράφημα πρέσβη ΗΠΑ στη Μόσχα Λ.Α.Στέινγκαρντ στην Ουάσινγκτον (26/09/1939)
Υπό τον όρο της αυστηρότερης εμπιστευτικότητας, κατάφερα να μάθω ότι η πρόταση στον Εσθονό υπουργό εξωτερικών την Κυριακή το απόγευμα (24 Σεπτέμβρη από το Μολότοφ), προέβλεπε ακόμα μεγαλύτερη μεταφορά ζωτικών σημαντικών σοβιετικών εμπορευμάτων στη Γερμανία μέσω Εσθονίας, και υπήρχε ήδη στη συμφωνία, για την υπογραφή της οποίας είχε έρθει στη Μόσχα ο υπουργός εξωτερικών. Πέραν αυτού, υπονόησε, παρότι λεπτομέρειες δεν είναι γνωστές, ότι ο Μολότοφ προφορικά έθεσε επιπλέον αιτήματα, τα οποία σχετίζονται με τα οχυρωμένα νησιά της Εσθονίας.
Πηγή: Foreign Relations of the United States. Diplomatic Papers. The Soviet Union 1933-1939. Ουάσινγκτον, 1952, σ. 941.
***
«ΑΝ ΑΥΤΗ Η ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΗΤΑΝ ΜΕ ΑΣΤΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ…»
Και φτάνουμε στο σημαντικότερο ντοκουμέντο, το οποίο αναδεικνύει πώς οι ίδιοι οι εσθονικοί ιθύνοντες κύκλοι εκλάμβαναν τη σοβιετική πρόταση αμοιβαίας βοήθειας, στη συζήτηση που προηγήθηκε της υπογραφής του συμφώνου αμοιβαίας βοήθειας. Ο ίδιος ο εσθονός υπουργός εξωτερικών απερίφραστα αναφέρει το λόγο της επίδειξης «πατριωτικής πυγμής» έναντι του Μολότοφ: «Αν αυτή η συμφωνία ήταν με αστικό κράτος, τότε αυτό το ζήτημα δεν θα ήταν δύσκολο να επιλυθεί». Σε μια επίδειξη δε της «αδιάλλακτα κυρίαρχης» στάσης του, δηλώνει, επίσης: «Η κυβέρνηση πιστεύει ότι αν οι ξένες αντιπροσωπείες δεν δώσουν αρνητική απάντηση, τότε μπορούμε να ξεκινήσουμε διαπραγματεύσεις». Όσον αφορά την ίδια την υπόμνηση Μολότοφ για άσκηση βίας (την οποία ο Σέλτερ κατάφερε να αποσπάσει, ενώ, προφανώς δεν χρειαζόταν, αφού και μόνοι τους μπορούσαν να καταλήξουν οι Εσθονοί αστοί στην «υποχρεωτικότητα» της σύναψης συμφώνου αμοιβαίας βοήθειας), ο ίδιος ο Σέλτερ δεν την αναδεικνύει. Από τη συζήτηση, άλλωστε, οι απόψεις είναι διφορούμενες για το αν η πρόταση συνιστά καν τελεσίγραφο. Ο «καημός» των εσθονών αστών δεν είναι η δήθεν κατάλυση της εθνικής κυριαρχίας της Εσθονίας, αλλά ότι «η σύναψη συμφωνίας θα προκαλέσει την άνοδο του κομμουνιστικού κινήματος». Ρητά, άλλωστε, ένας συμμετέχων στη συζήτηση ομολογεί ότι «η Ρωσία δεν έχει επιθετικές διαθέσεις, όμως θα πρέπει να επαγρυπνούμε ώστε η κομμουνιστική επανάσταση να μην επεκταθεί περαιτέρω». Τέλος, από τη συζήτηση μπορεί να συναχθεί η ύπαρξη επιρροών στους εσθονικούς ιθύνοντες κύκλους από διάφορες μεγάλες χώρες.
Συζήτηση της πρότασης της σοβιετικής κυβέρνησης για συμφωνία δημιουργίας βάσεων (σ.parapoda: Σύμφωνο Αμοιβαίας Βοήθειας) στη συνεδρίαση του Κρατικού Συμβουλίου
26 Σεπτέμβρη 1939
Πρωτ.29
Κοινή συνεδρίαση των επιτροπών εξωτερικών και στρατιωτικών υποθέσεων της Κρατικής Δούμας και του Κρατικού Συμβουλίου στις 26 Σεπτέμβρη 1939 στην έδρα της Εθνοσυνέλευσης, αίθουσα 11.
Παρόντες:
Τα μέλη της Κρατικής Δούμας:
M.Χάνσεν, A.Γιουρίμα, Β.Καντάρικ, A.Κάρινσελ, I.Νιούμαν, A.Πίιπ, O.Πουκ, Ρ.Ρίιβες, Λ.Βάχτερ.
Τα μέλη του Κρατικού Συμβουλίου:
Φ.Άκελ, Γ.Σοτς, Ι. Λαϊντόνερ, Β.Πιάτε, Ι. Πουχκ.
Στη συνεδρίαση παρίστανται: ο εκπρόσωπος της Κρατικής Δούμας Γ.Ούλουοτς, ο Πρόεδρος του Κρατικού Συμβουλίου M.Πουνγκ, ο Πρωθυπουργός K.Εενπάλου, ο Υπουργός Εξωτερικών Κ.Σέλτερ, ο Υπουργός Πολέμου Π.Λιλ, ο Υπουργός Κοινωνικών Υποθέσεων O.Κασκ, ο Α’ Αναπληρωτής του Προέδρου της Κρατικής Δούμας A.Άντερκοπ, ο Β’ Αναπληρωτής του Προέδρου της Κρατικής Δούμας A.Μάουρερ, ο Εσθονός Πρέσβης στη Μόσχα A.Ρέι, ο Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου των Ενόπλων Δυνάμεων N.Ρέεκ ο Αναπληρωτής Υπουργός Εξωτερικών O.Έπικ και το μέλος της Κρατικής Συνέλευσης Γ.Τίνισον. Προεδρεύει ο A.Γιουρίμα. Πρωτοκολλεί ο γραμματέας της Κρατικής Δούμας Π.Μάλβετ.
Στην ημερήσια διάταξη: Ενημέρωση από τον Υπουργό Εξωτερικών.
Ι.Ο προεδρεύων Α. Γιουρίμα ανοίγει τη συνεδρίαση και με πρότασή του υιοθετείται η ημερήσια διάταξη. Με πρόταση του Πρωθυπουργού η Συνεδρίαση διεξάγεται ως κλειστή.
ΙΙ.Το ζήτημα της συμμετοχής στη συνεδρίαση ενός μέλους της Κρατικής Δούμας του Γ. Τίνισον και μελών της ηγεσίας του Κρατικού Συμβουλίου και της Κρατικής Δούμας. Με πρόταση του προέδρου της Κρατικής Δούμας, αποφασίζεται να προσκληθεί το μέλος της Κρατικής Δούμας Γ.Τίνισον στη συνεδρίαση της επιτροπής και να επιτραπεί να πάρουν μέρος στη συνεδρίαση ο πρώτος αναπληρωτής του προέδρου της Κρατικής Δούμας και ο δεύτερος αναπληρωτής του προέδρου του Κρατικού Συμβουλίου Α. Μάουρερ.
ΙΙΙ.Ενημέρωση από τον Υπουργό Εξωτερικών.
Υπ.Εξ. Κ. Σέλτερ: Στη Μόσχα εδώ και κάποιο καιρό διεξάγονται διαπραγματεύσεις για τη σύναψη νέας εσθονορωσικής εμπορικής συμφωνίας, οι οποίες κατέληξαν σε σχετικά ευνοϊκούς όρους για εμάς. Ως αποτέλεσμα, οι εμπορικές ανταλλαγές προβλέπεται να αυξηθούν κατά περίπου 4,5 φορές σε σχέση το σημερινό επίπεδο. Ταυτόχρονα, θα εισάγουμε πρώτες ύλες από τη Ρωσία. Εμείς θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε κάποια από τα λιμάνια της Ρωσίας, καθώς και να δώσουμε στη Ρωσία τη δυνατότητα τράνζιτ μέσω του λιμανιού του Ταλίν. Γενικά, μπορούμε να πούμε, ότι η εμπορική συμφωνία είναι ευνοϊκή για εμάς. Σε σχέση με τη σύναψη εμπορικής συμφωνίας ο λαϊκός επίτροπος εξωτερικών υποθέσεων της Σοβιετικής Ρωσίας ανέφερε ότι αν όλα είναι εντάξει στο θέμα της εμπορικής συμφωνίας, ωστόσο, οι υπόλοιπες σχέσεις είναι αδιαμόρφωτες. Αυτό χρειάζεται να επιλυθεί. Για αυτό, θα πρέπει να συνάψουμε νέα συμφωνία – αμοιβαίας βοήθειας. Εγώ αρνήθηκα να συζητήσω αυτό το ζήτημα, εξηγώντας ότι είμαι κοινοβουλευτικός υπουργός και πρέπει να πάρω για αυτή την απάντηση εξουσιοδότηση από το Ταλίν, στο οποίο και βρίσκω απαραίτητα άμεσα να μεταβώ. Πήγα στην εσθονική πρεσβεία, όμως μιάμιση ώρα μετά με κάλεσαν εκ νέου στο Κρεμλίνο και μου επέδωσαν ένα προσχέδιο συμφωνίας, προτεινόμενο προς υπογραφή. Διαβάζοντας το σχέδιο, ζήτησα αποσαφηνίσεις σε μεμονωμένα σημεία (Ο υπουργός εξωτερικών διαβάζει το προσχέδιο). Το πρώτο σημείο του σχεδίου είναι αποδεκτό. Το δεύτερο σημείο μας υποσχέθηκαν ότι μπορεί να αφαιρεθεί, αν δεν μας κάνει. Σε σχέση με το τρίτο σημείο, το οποίο έχει να κάνει με τις βάσεις, ζήτησα περισσότερο ακριβείς λεπτομέρειες, και όταν αναφέρθηκε το Ταλίν, αρνήθηκα, επισημαίνοντας ότι πρόκειται για την πρωτεύουσα. Μετά μου ζήτησαν, ποια άλλα λιμάνια έχουμε, στο οποίο είπα ότι μπορεί να γίνει λόγος για το Παλντίσκι και το Ταγκαλάχτα στο Σααρέμαα. Δεν υπήρξε εκτενής συζήτηση για το 4ο σημείο. Ο Μολότοφ ανέφερε την εσθονολετονική αμυντική συμφωνία, λέγοντας ότι αν μπορείτε να είστε σύμμαχοι, αυτό δεν εμποδίζει μία συμμαχία με εμάς. Ο Μολότοφ ανέφερε ότι η σύναψη της συμφωνίας είναι επιτακτικό ζήτημα, ωστόσο, δεν ανέφερε τους όρους. Είπε ότι ελπίζουμε στη συγκατάθεση της κυβέρνησής σας, γιατί διαφορετικά θα χρειαστεί η λήψη άλλων μέτρων. Έφυγα για το Ταλίν. Συμβουλεύτηκα την κυβέρνηση για το ζήτημα, ενημερώθηκε και ο πρέσβης της Λετονίας. Αν αυτή η συμφωνία ήταν με αστικό κράτος, τότε αυτό το ζήτημα δεν θα ήταν δύσκολο να επιλυθεί. Τώρα, πρέπει πραγματικά κανείς να το πάρει σοβαρά. Ένα πράγμα είναι ξεκάθαρο. Ότι αν πάμε πρόθυμοι να υπογράψουμε συμφωνία, αυτή θα μείνει για πάντα. Η κυβέρνηση πιστεύει ότι αν οι ξένες αντιπροσωπείες δεν δώσουν αρνητική απάντηση, τότε μπορούμε να ξεκινήσουμε διαπραγματεύσεις.
Αρχηγός Ενόπλων Δυνάμεων Ι. Λαϊντόνερ: Αυτό το ζήτημα πρέπει να λυθεί με βάση αρχές. Για αυτό, θα εξηγήσω την κατάσταση από την άποψη του αρχηγού των γενικών ενόπλων δυνάμεων. Δεν πρέπει να αμφιβάλλουμε, ότι αν εμείς και η Ρωσία δεν καταλήξουμε σε συμφωνία, αυτό θα σημαίνει πόλεμος. Αυτό το προσχέδιο συμφωνίας δεν αποτελεί τελεσίγραφο. Μέχρι τώρα, μας αντιμετώπιζαν με ευγένεια. Τώρα θα παρουσιάσω ένα περίγραμμα των δυνατοτήτων μας να επιδείξουμε αντίσταση σε περίπτωση πολέμου. Για ορισμένο διάστημα μπορούμε σίγουρα να αντισταθούμε. Πόσο μεγάλο χρονικά αυτό είναι, δύσκολα μπορεί να πει κανείς, ίσως μερικοί μήνες ή περισσότερο. Ωστόσο, το τέλος είναι ξεκάθαρο. Παρότι η Ρωσία, πιθανά, δεν είναι πολύ δυνατή στρατιωτικά, ωστόσο είναι σε θέση να αντιτάξει εναντίον μας επαρκή αριθμό στρατευμάτων. Με τις επίγειες δυνάμεις της, μπορούμε να τα φέρουμε βόλτα. Αναφορικά με την Πολεμική Αεροπορία, η Ρωσία έχει κάτι να στείλει εναντίον μας. Τα δικά μας 31 πολεμικά αεροπλάνα είναι πολύ λίγα, οι παραγγελίες από το εξωτερικό δεν έχουν όλες υλοποιηθεί. Μόνο η Γερμανία έχει εκπληρώσει τμήμα των παραδόσεων. Έχουμε καμία ελπίδα για βοήθεια; Λέω ρητά ότι τώρα από πουθενά δεν θα την πάρουμε, γιατί κανείς δεν μπορεί να μας τη δόσει σε επαρκή βαθμό. Πέραν αυτού, τώρα κανείς δεν επιθυμεί να μας βοηθήσει, γιατί θα τον παρασύρει σε σύγκρουση, ενώ κοινή φιλοδοξία όλων είναι να στέκονται μακριά. Τώρα, όλοι είναι εγωιστές. Αναμφίβολα, η διάλυση ενός κράτους 35 εκατομμυρίων (σ.parapoda: εννοεί την Πολωνία) σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα είναι πολύ δυσάρεστη. Πέραν όλων αυτών, είναι δύσκολο να αρχίζεις πόλεμο, όταν σου προσφέρεται σύμφωνο βοήθειας. Αυτό θα ήταν ένα τέτοιο προπαγανδιστικό χαρτί για τη Ρωσία, το αποτέλεσμα του οποίου δεν θα ήταν δύσκολο να φανταστούμε. Το ράδιο θα μιλούσε σε καθαρά εσθονικά ότι το λαό το σέρνουν σε πόλεμο, όταν εμείς προτείναμε τη βοήθειά μας. Βρισκόμαστε σε μια τέτοια κατάσταση που μας είναι πολύ δύσκολο να αντισταθούμε. Έχουμε τεθεί σε μια τέτοια κατάσταση που εμείς θα πρέπει να πυροβολήσουμε πρώτοι. Θεωρώ απολύτως απαραίτητο να συμπεριλάβουμε στη συμφωνία συγκεκριμένους όρους που έχουν να κάνουν με την κυριαρχία. Θα ήταν μεγάλη απερισκεψία να ρίξουμε τη χώρα μας σε μια ένοπλη σύγκρουση. Πρέπει να κάνουμε τα πάντα ώστε ήρεμα να βγούμε από αυτή την κατάσταση. Ακόμα και η Γερμανία δεν ανέμενε τέτοια σύντομη καταστροφή της Πολωνίας. Η κυβέρνηση αποφάσισε ότι θα πρέπει να ξεκινήσουμε διαπραγματεύσεις.
Ρ.Ρίιβες: Η προπαγάνδα δρα και ήδη υπάρχει συλλογή υπογραφών ώστε η Ρωσία να στείλει στρατεύματα πέραν των συνόρων.
Α.Πίιπ: Υπάρχει κάτι να προσθέσουμε στον πρέσβη μας σχετικά με αυτή την εξήγηση:
Α.Ρέι: Στη Μόσχα τίποτα περισσότερο δεν έχει ξεκαθαριστεί, ειπώθηκε μόνο ότι ο χρόνος είναι πολύ λίγος.
Γ.Τίνισον (με την προβλεπόμενη σειρά): Θα ήταν ευκταίο για την κυβέρνηση να εκφράσει τη θέση της, σε τι βαθμό και πόσο μακριά αναμένεται να φτάσει με τη σύναψη συμφώνου. Τότε θα ήταν ευκολότερο για την αποστολή να συζητήσει αυτό το ζήτημα.
Υπουργός Εξωτερικών Κ. Σέλτερ: Η κυβέρνηση ακόμα δεν αποφάσισε οριστικά αυτό το ζήτημα.
Α.Γιουρίμα: Πρέπει να συζητήσουμε: πόλεμος ή ειρήνη. Είναι ξεκάθαρο ότι αν συνάψουμε συμφωνία, τότε μελλοντικά η κατάσταση δεν θα αλλάξει προς το καλύτερο. Ίσως θα ήταν ευκολότερο σήμερα να αμυνθούμε, ακόμα κι αν γνωρίζουμε ότι η ήττα στον πόλεμο είναι αναπόφευκτη. Το ζήτημα τίθεται ως εξής: είτε παλεύουμε, είτε πεθαίνουμε εντελώς – δεν υπάρχει περίπτωση νίκης. Αν αποδεχτούμε την πρόταση, τότε θα παραμείνει η ελπίδα να διατηρηθεί ο λαός της Εσθονίας. Αυτό, φυσικά, αποτελεί μόνο ελπίδα, η υλοποίηση της οποίας εξαρτάται από την καλή θέληση της Ρωσίας. Φαίνεται ότι δεν έχουμε άλλη επιλογή. Με τα σημερινά όπλα μας, δεν μπορούμε να πάμε σε έναν πόλεμο τόσο βαρύ και καταστροφικό. Για αυτό θα πρέπει να διασφαλίσουμε ότι το σύμφωνο θα είναι όσο το δυνατό αποδεκτό. Το σύμφωνο θα προξενήσει άσχημη εντύπωση στο λαό. Μεγάλο τμήμα του λαού αποφασιστικά δεν επιθυμεί ενίσχυση της επιρροής της Ρωσίας, όμως, στη δεδομένη κατάσταση, δεν υπάρχει άλλη επιλογή.
Αρχηγός Ενόπλων Δυνάμεων στρατηγός Ι. Λαϊντόνερ (με τη σειρά): Επαναλαμβάνω ακόμα μια φορά, ότι για κάποιο συγκεκριμένο διάστημα μπορούμε να αμυνθούμε. Για χρόνια όμως, δεν έχουμε τη δύναμη. Για την άμυνα του κράτους έχουν γίνει πολλά, όλα όσα ήταν δυνατά. Παρότι όλες οι προθεσμίες έχουν ήδη περάσει, οι προμηθευτές όπλων μας δεν έχουν ακόμα παραδώσει τα συμφωνηθέντα, κάποιο ακόμα δεν έχουν δώσει ούτε τα μισά. Αιτίες: η ακύρωση παραγγελιών. Λεφτά τώρα δεν μπορούν να βοηθήσουν.
Υπουργός Εξωτερικών Κ. Σέλτερ: Η άμυνά μας εξαρτάται από το γνωστό σύστημα κρατών της Ανατολικής Ευρώπης. Προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε στην Πολωνία ότι δεν ήταν σε θέση να αντιταχθεί στη Γερμανία. Μας θεώρησαν προδότες. Δεν μπορούμε να διεξάγουμε ενάντια στη Ρωσία πόλεμο μόνοι. Τώρα υπάρχουν τέσσερα κράτη που εξαρτώνται από τη Ρωσία και τη Γερμανία. Τη Γερμανία, ως φαίνεται, δεν θα πρέπει να τη φοβόμαστε. Ανάμεσα στη Γερμανία και τη Ρωσία υπάρχει τώρα ισορροπία και, πιθανώς, για αυτό μας πρότειναν σύμφωνο. Αν η Ρωσία ένιωθε ισχυρότερη, απλούστατα, θα μας καταλάμβανε πλήρως.
Β. Πιάτε: Φαίνεται, μπορούμε να επιλέξουμε μόνο ένα δρόμο. Ελπίδες για βοήθεια δεν υπάρχουν. Αν ξεκινήσει πόλεμος, όλο το κράτος και η διανόησή μας θα εξαφανιστούν. Θα καταστρέψουμε πολλούς ανθρώπους και πλούτο του λαού. Από την άλλη, θα απαλλαγούμε από την ουδετερότητα. Η σύναψη συμφωνίας θα προκαλέσει την άνοδο του κομμουνιστικού κινήματος ενάντια στην οποία είναι δύσκολο να αντιταχθεί κανείς. Όμως δεν υπάρχει άλλη επιλογή. Ας ελπίσουμε ότι, μελλοντικά, ούτε η Γερμανία δεν θα επιθυμεί να εξαφανιστούμε. Στις σημερινές συνθήκες, η ίδια η Γερμανία χρειάστηκε να κάνει παραχωρήσεις, αλλιώς θα της ήταν δύσκολο. Αν είμαστε κατηγορηματικά αντίθετοι, τότε μπορούμε να έχουμε την ίδια κατάσταση με αυτή της Πολωνίας.
Α.Πίιπ: Παρ’όλα αυτά, πρόκειται για τελεσίγραφο. Η σκέψη ότι οι Ρώσοι ενδιαφέρονται για το τι συμβαίνει σε εμάς δεν είναι νέα. Ο ρόλος του Ζντάνοφ στην εξωτερική πολιτική της Ρωσίας είναι μεγάλος, και όταν άγγιξε αυτό το ζήτημα, τότε άμεσα μου έγινε ξεκάθαρο ότι θα πρέπει να το επιλύσουμε. Δεν υπάρχει ελπίδα για βοήθεια από το εξωτερικό. Παρότι η Αγγλία δεν θέλει τα μικρά κράτη να εξαφανιστούν, τώρα δεν μπορεί να μας βοηθήσει.
Η σύναψη γερμανοσοβιετικού συμφώνου ενίσχυσε όχι το Χίτλερ, αλλά το Στάλιν. Στο ρωσογερμανικό σύμφωνο τα αμυντικά ζητήματα δεν θίγονται ιδιαίτερα. Η Γερμανία αυτή την εποχή δεν είναι σε θέση να υπαγορεύει τι να κάνει η Ρωσία, η οποία παίζει έναν πιο σημαντικό ρόλο. Η Λετονία είναι επίσης αδύναμη και δεν μπορεί να μας βοηθήσει. Ο ηρωικός αγώνας είναι δυνατός, όμως τώρα ο λαός μας δεν έχει τέτοια διάθεση. Το νόημα του προτεινόμενου συμφώνου είναι ότι σε κάθε περίπτωση πρέπει να βοηθήσουμε τη Ρωσία. Όπως συμβαίνει συνήθως – θα αποσαφηνιστεί αυτό, όταν ξεκινήσουν οι διαπραγματεύσεις για τα αμυντικά ζητήματα. Το ζήτημα των βάσεων είναι το πιο ουσιαστικό. Δεν πρέπει να αφήσουμε ανοιχτό το ζήτημα των λιμανιών χωρίς να τα κατονομάζουμε. Η βάση στο Ταλίν για εμάς είναι απολύτως απαράδεκτη. Να προτείνουμε το Παλντίσκι, στην ίδια βάση με την οποία η Κίνα συμφώνησε με τη Ρωσία – εδώ είναι δική σας ακτή και μπορείτε να κάνετε ό,τι θέλετε. Η κατάσταση θα ήταν διαφορετική, αν είχαμε από πίσω μας στρατό. Βάσεις πολεμικής αεροπορίας θα δημιουργηθούν, εννοείται, στα νησιά. Παρότι με βάση το σύμφωνο Μπρεστ – Λιτόφσκ, θα έπρεπε να είναι μακριά από τη Γερμανία, σε περίπτωση πολέμου, θα έπρεπε να πάρουμε το μέρος της Ρωσίας Σήμερα η κατάσταση είναι ακριβώς τέτοια, παρότι δεν έχουμε συμφωνία ακόμα με τη Ρωσία. Αυτή η συμφωνία είναι ένα καλυμμένο προτεκτοράτο. Θα πρέπει να μας είναι ξεκάθαρο. Θα πρέπει επίσης να μας είναι ξεκάθαρο ποιες θα είναι οι μέγιστες υπηρεσίες που θα παρέχουμε.
Πρέσβης Α. Ρέι: Δεν είναι απαραίτητο να αντιμετωπίζουμε αυτό το ζήτημα τόσο τραγικά. Στην τελική, δεν έχουμε άλλη επιλογή. Διαφορετικά, θα υποστούμε τη μοίρα της Πολωνίας. Εγώ αμφιβάλλω πολύ για το αν η Πολωνία θα επιστρέψει στα παλιά της σύνορα. Η Ρωσία πιθανόν δεν θα επιστρέψει τίποτα. Ίσως η Πολωνία αναγεννηθεί κάποια μέρα, εμείς, όμως, ποτέ. Το πραγματικό αντίβαρο στη Ρωσία θα μπορούσε να είναι η Πολωνία και η Γερμανία και κανείς άλλος. Η βρετανική βοήθεια εδώ δεν θα φτάσει – έχει πολλά να κάνει σε άλλα μέρη. Ομοίως, ούτε η Γαλλία είναι σε θέση να κάνει κάτι. Τώρα και η Γερμανία ακόμα έχει εξουδετερωθεί από το σύμφωνο με τη Ρωσία. Ως φαίνεται, η Ρωσία ακόμα επιτρέπει να διαπραγματεύεται με αυτή, και αυτό δείχνει ότι η Γερμανία δεν θέλει να ενισχυθεί η Ρωσία στις ακτές της Βαλτικής. Ο τρόπος που η Ρωσία φέρεται δείχνει ότι υπάρχει αβεβαιότητα στις συμφωνίες με τη Γερμανία. Η Γερμανία επιθυμεί «στάτους κβο». Δεν χρειάζεται να μαντέψει κανείς, ωστόσο, ότι η Γερμανία είναι αδύναμη σε σχέση με τη Ρωσία, παρότι η Ρωσία πήρε μεγάλο τμήμα της Πολωνίας. Με πρώτη ματιά, οι βάσεις είναι πολύ άσχημο πράγμα για εμάς. Όμως, αν η Ρωσία το ήθελε, θα μπορούσε να τις καταλάβει τώρα δα. Η Ρωσία θα μπορούσε να ζητήσει από εμάς περισσότερα, και εμείς θεωρήσαμε ότι αυτό θα γίνει. Ο Μολότοφ εξήγησε με πλήρη ψυχραιμία ότι εμείς δεν θέλουμε να σας επιβάλλουμε τίποτα, ούτε κομμουνισμό, τίποτα, όλα θα μείνουν τα ίδια – η εξωτερική σας πολιτική, η κυβέρνηση, το κοινοβούλιο κλπ. Αν εσείς δεν επιθυμείτε να ανταποκριθείτε στα ελάχιστα αιτήματα, τότε εμείς μπορεί να αναγκαστούμε να ακολουθήσουμε άλλους δρόμους. Ο Μολότοφ είπε ότι εγγυάται τη συγκατάθεση της Γερμανίας. Αν όλα αυτά θα παραμείνουν έτσι, είναι δύσκολο να πει κανείς. Αν η Γερμανία δεν καταστραφεί πάρα πολύ, τότε η ισορροπία θα διατηρηθεί. Είμαστε αισιόδοξοι και ελπίζουμε ότι θα υπάρχει κάποιο είδος αντίβαρου.
Ι. Πουχκ: Η συνθήκη ειρήνης με τη Ρωσία έχει σε μεγάλο βαθμό χάσει τη σημασία της. Αν δεν οριστούν συγκεκριμένα όρια των βάσεων, τότε μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτές θα επεκταθούν σε όλη την επικράτεια. Εμείς θα προσπαθήσουμε να διατηρήσουμε το λαό μας, καθώς αν η Ρωσία έρθει εδώ, τότε όλους θα μας μεταφέρουν στο έδαφός της. Το σύμφωνο με τη Ρωσία με εμάς τώρα είναι μόνο η αρχή – μπορεί να επεκταθεί και στη Φινλανδία και σε άλλες χώρες. Τουλάχιστον, μπορούμε να το αναμένουμε αυτό. Θα προσπαθήσουμε να συνάψουμε μια καλή συμφωνία, όσο πιο πού γίνεται.
Πρωθυπουργός Κ. Εενπάλου: Αναμφίβολα, οι επιτροπές εξωτερικών υποθέσεων των δύο κοινοβουλευτικών σωμάτων πρέπει να πάρουν απόφαση. Η κυβέρνηση δεν βρήκε άλλο τρόπο, εκτός από το ότι είναι απαραίτητο να αρχίσουμε διαπραγματεύσεις και να αποδεχτούμε κατ’ αρχήν την πρόταση της Ρωσίας. Είναι, ίσως, τώρα ακόμα ευνοϊκή, καθώς δεν μας παρουσίασαν κατηγορηματικά αιτήματα. Η κυβέρνηση δεν μπορεί από τώρα να παρουσιάσει το τελικό σχέδιο. Η κυβέρνηση έλαβε υπόψη όλες τις απόψεις που εκτέθηκαν. Η αντιπροσωπεία θα περιλαμβάνει τον υπουργό εξωτερικών Κ. Σέλτερ, τον Πρόεδρο της Κρατικής Δούμας. Γ. Ούλουοτς, το μέλος της Κρατικής Δούμας Α. Πίιπ και τον πρέσβη Α. Ρέι. Οι στρατιωτικοί εμπειρογνώμονες δεν θα σταλούν, παρά μόνο αν ζητηθεί. Είναι αλήθεια – το σύμφωνο ευκολότερα το υπογράφεις, παρά το υλοποιείς. Η αντιπροσωπεία αναχωρεί αύριο στης 12 η ώρα από τη Ρίγα με αεροπλάνο. Η καθυστέρηση θα είναι επιβλαβής.
Αρχηγός Ενόπλων Δυνάμεων Ι.Λαϊντόνερ: Οι στρατιωτικοί εμπειρογνώμονες δεν θα σταλούν, ώστε να μην παρευρίσκονται ούτε από την πλευρά της Ρωσίας. Η μεγαλύτερη δική μας αδυναμία έγκειται ότι πίσω μας δεν έχουμε υποστήριξη. Κι αν ακόμα οι γείτονες ήθελαν να βοηθήσουν – δεν μπορούν να το κάνουν. Αν υπήρξε κάποια ελπίδα για κάποια βοήθεια σε μια συγκεκριμένη στιγμή, τότε θα ήταν δυνατό να μπούμε στη μάχη. Παρότι η Ρωσία είναι αδύναμη σε σχέση με μια μεγάλη δύναμη, απέναντί μας, ωστόσο, έχει επαρκή ισχύ. Μεγάλος πόλεμος θα έρθει. Πώς θα καταλήξει, δεν γνωρίζουμε. Ας ελπίσουμε ότι η γρήγορη επίλυση των ζητημάτων υπό τους όρους μας θα είναι η πλέον ευνοϊκή για εμάς. Μας ήταν ξεκάθαρο ότι για τη Ρωσία η Βαλτική είναι απαραίτητη. Το ιστορικό μας καθήκον είναι να μην εξολοθρεύσουμε το λαό μας, αλλά να προσπαθήσουμε να τον καθοδηγήσουμε μέσα στις δυσκολίες όσο πιο επιτυχώς είμαστε ικανοί. Δεν υπάρχουν ελπίδες για ειρήνη ανάμεσα σε μεγάλες δυνάμεις.
Πρωθυπουργός Κ. Εενπάλου: Δεν έχουμε δικαίωμα να δώσουμε πληροφορίες σε κάποια πλευρά με δική μας πρωτοβουλία. Η υπόθεση αφορά δυο κράτη, και δεν επιτρέπεται να δράσουμε μονομερώς.
Μ. Πουνγκ: Μου είναι ξεκάθαρο, ότι οι διαπραγματεύσεις πρέπει να ξεκινήσουν. Διαφορετικά, η Μόσχα μπορεί να αλλάξει την απόφασή της, και να μας είναι ακόμα πιο δύσκολο. Ίσως, ακόμα να μη θέτει μαξιμαλιστικούς όρους. Ας ελπίσουμε η αντιπροσωπεία να κινηθεί όσο πιο επιδέξια μπορεί. Δεν επιτρέπεται να χαθεί χρόνος. Ο λαός θα φοβηθεί τα χειρότερα:
Γ. Τίνισον: Όλοι οι παρευρισκόμενοι απάντησαν θετικά στο ζήτημα. Εγώ επίσης τοποθετούμαι θετικά. Ας ελπίσουμε ότι η Ρωσία θα επιδείξει υψηλή ηθική και θα επιτρέψει στην αντιπροσωπεία μας να διαπραγματευτεί με την πραγματική έννοια του όρου. Δεν μπορώ να συμφιλιωθώ με το ότι ξένες επιτροπές, δίνοντας εξουσιοδότηση για τη σύναψη διαπραγματεύσεων, δεν καθόρισαν τα όρια της επίδειξης της αμοιβαίας βοήθειας. Πιστεύω ότι, σας μεταφέρω αυτή την πληροφορία, η οποία δεν είναι ακόμα γνωστή στους παρευρισκόμενους. Έχω λάβει πληροφόρηση από το εξωτερικό, σύμφωνα με την οποία, η σύναψη ενός τέτοιους συμφώνου δεν φαίνεται απρόσμενη. Στους σοβιετικούς κύκλους, διάφορες απόψεις κυκλοφορούν για τη διευθέτηση των ζητημάτων με τη Φινλανδία και την Εσθονία. Το ταξίδι του Χόλστι στη Μόσχα σημαντικά βοήθησε την ενίσχυση της αμοιβαίας εμπιστοσύνης. Όταν η φινλανδική οικονομική αντιπροσωπεία έφτασε στη Ρωσία, τότε της υποσχέθηκαν όλα όσα χρειαζόταν, σε αντάλλαγμα για όσα ήθελε να πουλήσει. Η Ρωσία υπέθεσε ταυτόχρονα ότι η Φινλανδία επίσης θα διευθετούσε τις πολιτικές της σχέσεις και η αναμονή αυτού προκάλεσε εκνευρισμό. Η Ρωσία δεν αντιτάχθηκε στην ανέγερση οχυρωματικών έργων στα νησιά Åland, υπό τον όρο ότι θα ήταν τόσο ισχυρές όσο χρειαζόταν, προκειμένου να μην πέσουν στα χέρια της Γερμανίας. Η Φινλανδία, ωστόσο, δεν ήταν σε θέση να δώσει τέτοιες εγγυήσεις. Αναφορικά με αυτό, η Σοβιετική Ρωσία έχει προκληθεί έλλειψη εμπιστοσύνης και φοβάται ότι τα Åland θα πέσουν στα χέρια της Γερμανίας. Στη Ρωσία αυτό δεν αρέσει. Θα προτιμούσε αν αυτά τα νησιά πήγαιναν σε αυτή, και όχι στη Γερμανία. Αυτό το πρόβλημα γινόταν τόσο πιο οξύ, όσο περισσότερο η Εσθονία ήταν φιλική προς τη Γερμανία. Η Ρωσία φοβόταν πως αν η Γερμανία συμφωνούσε με τη Φινλανδία, η τελευταία δεν θα αντιστεκόταν, και θα δημιουργούταν ένα γερμανόφιλο κράτος. Κατά τη Ρωσία, η κατάσταση είναι τέτοια που ο Μάνερχαϊμ δεν έδειχνε φιλικά αισθήματα προς τη Γερμανία. Από τη Γαλλία, την άνοιξη, ελήφθη η πληροφορία ότι η Γερμανία και η Ρωσία διεξήγαν διαπραγματεύσεις, και σε σχέση με αυτό, στο Παρίσι είχαν ανησυχήσει εμάς και τη Φινλανδία. Εμάς ο γερμανός αρχηγός του γενικού επιτελείου δεν μας έλαβε υπόψη. Μπορούμε ορθά να ορίσουμε τη δική μας γραμμή όταν τα γνωρίζουμε όλα. Δεν θα πρέπει να αφήνουμε χώρο στον πανικό και το φόβο και, εξαιτίας αυτού, να συνάψουμε σύμφωνο. Η κίνηση της Σοβιετικής Ένωσης έχει ακόμα μεγαλύτερο βάθος. Και αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε εμείς δεν πρέπει να συμφωνήσουμε με όλα όσα μας ζητούνται. Η Σοβιετική Ρωσία τώρα αναζητεί ό,τι χρειάζεται για τη δική της ασφάλεια. Εμείς θα προσπαθήσουμε να ανταποκριθούμε σε όσα περισσότερα γίνεται. Η Ρωσία δεν έχει επιθετικές διαθέσεις, όμως θα πρέπει να επαγρυπνούμε ώστε η κομμουνιστική επανάσταση να μην επεκταθεί περαιτέρω. Για τη σύναψη συμφωνίας ειρήνης μπορούσαμε να ζητήσουμε περισσότερα – τότε ήταν τρυφεροί, και αυτό είναι τώρα καλό. Αυτό χρησίμευσε ως τη βάση για συμφωνία. Οι φιλικές σχέσεις με τη Γερμανία, ωστόσο, μας κόστισαν ακριβά. Για τη διεξαγωγή διαπραγματεύσεων, είναι απαραίτητη η δημιουργία ατμόσφαιρας εμπιστοσύνης, ώστε να μην υπάρχουν δυσκολίες στην υλοποίησή της συμφωνίας. Πρέπει να συζητήσουμε επίσης το ζήτημα του πώς θα είναι η σχέση μας με τους άλλους. Δεν υπάρχει κακή αρχή. Αν η Ρωσία νιώσει ασφαλής, τότε μαζί της θα έχουμε ειλικρινείς σχέσεις. Εμένα δεν με ικανοποιεί η εξήγηση ότι, μαζί με την Πολωνία, επίσης συζητείται η κατάσταση στην Εσθονία. Εγώ έχω πληροφορίες ότι η Ρωσία δεν ανέφερε την Εσθονία στις διαπραγματεύσεις με τη Γερμανία. Το ζήτημα ότι ο Στάλιν έθεσε ζήτημα συνομιλιών είναι λάθος. Η Γερμανία είναι που χρειάζεται περισσότερα. Για τον καθορισμό της μοίρας των χωρών της Βαλτικής, η Γερμανία τώρα δεν παίζει κανένα ρόλο. Στο τέλος του πολέμου, η Μεγάλη Βρετανία, σίγουρα, θα έχει κάτι να πει για τις χώρες της Βαλτικής. Είναι ευνόητο ότι η Ρωσία δεν θέλει σύγκρουση με τη Μεγάλη Βρετανία. Εμάς επίσης μας χρειάζεται χρόνος και να βρούμε άλλες δυνατότητες για να καθορίσουμε την ορθή θέση. Εμείς δεν πρέπει να σχετιζόμαστε φιλικά με τη Γερμανία. Στο μέλλον αυτό θα είναι πολύ βασικό. Η συμφωνία με τη Ρωσία τώρα είναι λιγότερο επικίνδυνη από όσο η φιλία με τη Γερμανία. Η έλλειψη εμπιστοσύνης δεν θα πρέπει να μας διέπει έναντι της Μόσχας.
Α.Μάουρερ: Με αυτό το σύμφωνο, ενωνόμαστε σε θέματα άμυνας με τη Ρωσία. Αν η Ρωσία χάσει τον πόλεμο, τότε σε τι θέση θα βρεθούμε; Το σχέδιο θα έλεγε, δεν πιστεύω, ότι θα είναι τόσο λίγο συγκεκριμένο όσο αυτό που έχουμε τώρα. Τα σημεία 1 και 2 αφορούν το χαρακτήρα του συμφώνου. Το σημείο 3 αναφέρεται στον τρόπο παροχής βοήθειας. Σαφώς, αυτό το προσχέδιο συντάχτηκε βιαστικά. Είμαι αισιόδοξος σε σχέση με το σύντομο τέλος του πολέμου. Η Γερμανία δεν θα θυσιάσει τα βαλτικά κράτη. Είναι ξεκάθαρο ότι η Ρωσία θέλει να γίνει κύριος της Βαλτικής Θάλασσας. Μου είναι επίσης ξεκάθαρο ότι ανάμεσα στη Γερμανία και τη Ρωσία υπάρχει ένα σύνορο που η Ρωσία δεν μπορεί να ξεπεράσει, λόγω κινδύνου να ανατρέψει την ισορροπία – όλα αυτά κατά τη σύναψη συμφωνίας πρέπει να τα έχουμε υπόψη.
Πρόεδρος της Κρατικής Δούμας Γ. Ούλουοτς: Η χώρα μας έχει υποστεί πολλά. Εμείς δεν μπορέσαμε να προβλέψουμε ότι η Σοβιετική Ρωσία θα έβγαζε τόσο γρήγορα τα συμπεράσματά της από την κατάσταση που δημιουργήθηκε. Αυτό το μοιραίο κείμενο, το οποίο εδώ εμείς συζητούμε, έχει μεγάλη ιστορική σημασία. Πρέπει να αποφασίσουμε: ή πόλεμο, ή πρέπει να αναζητήσουμε διέξοδο με σύμφωνο. Αναμφίβολα θα πλήττει την κυριαρχία μας και έντονα θα επιδρά στην αυτογνωσία του λαού μας. Αν εμείς αντισταθούμε, τότε ως αποτέλεσμα θα μας διώξουν από τη χώρα μας – τέτοιο σύστημα εφαρμόζει η Σοβιετική Ένωση. Για αυτό ας προσπαθήσουμε να διαφυλάξουμε ό,τι είναι δυνατό. Το σύμφωνο είναι πολύ βαρύ, τουλάχιστον στο προσχέδιο. Πρέπει να το ελαφρύνουμε. Αυτό το σύμφωνο μπορεί να είναι θανάσιμο για εμάς. Είναι δύσκολο να πει κανείς εκ των προτέρων, πόσα μπορούμε εμείς στη Μόσχα να πετύχουμε, όμως το σύμφωνο πρέπει να το αποδεχτούμε, παρότι η ζωή μας με αυτό θα είναι σαφώς δυσκολότερη. Πρέπει σημαντικά να ενισχυθούμε και εκ των έσω. Η Ρωσία, από την πλευρά της, αναμένει την άνοδό της στο θρόνο του παγκόσμιου ηγεμόνα. Θα προσπαθήσω να υπηρετήσω τη χώρα μου όσο το δυνατότερο καλύτερα.
Υπουργός Εξωτερικών Κ. Σέλτερ: Τώρα λάβαμε ένα τηλεγράφημα του Πρακτορείου Ειδήσεων ΤAΣΣ, το οποίο πληροφορεί ότι ο Ρίμπεντροπ αύριο επίσης θα είναι στη Μόσχα. Ελπίζω ότι η παραμονή του θα μας δώσει περισσότερες δυνατότητες για διαπραγμάτευση. Δεν υπάρξουν από την πλευρά μας ξεκάθαρες προτάσεις, καθώς θα ήταν δύσκολο να προτείνουμε κάτι και μετά να το αρνηθούμε. Προτιθέμεθα να αναφέρουμε τις σχέσεις και τις συμφωνίες μας με άλλα κράτη, γιατί χρειάζεται να τηρηθούν. Ο Μολότοφ ανέφερε αρκετά ξεκάθαρα ότι η Γερμανία δεν μπορεί να μας δώσει βοήθεια. Ωστόσο, πιστεύω ότι όσο πιο δυνατή είναι η Γερμανία στην Ανατολή, τόσο το καλύτερο για εμάς.
Πρέσβης Α.Ρέι: Η πληροφορία του Γ. Τίνισον για το ζήτημα των νησιών, ως φαίνεται, των Άλαντ, μερικώς ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ωστόσο, ότι έγινε λόγος για εσθονικά νησιά, εν μου είναι γνωστό. Στη Ρωσία υπάρχει πολύ ανησυχία για το αν η Φινλανδία παραμείνει ουδέτερη ή συνασπιστεί με τη Γερμανία. Σε κάποια στιγμή, η Ρωσία ανέφερε στη Φινλανδία ότι αυτή δεν αντιτίθεται στην οχύρωση των νησιών Άλαντ, αν είναι αρκετά ισχυρά. Δεν παρατηρήσαμε ότι μας υποψιάζονταν για γερμανοφιλία. Σε σχέση με την ουδετερότητά μας στη Μόσχα δεν υπήρχε αμφιβολία, ούτε υπήρχε δυσπιστία προς εμάς. Μου είναι αρκετά ευκολότερο να κάνω δουλειές με το Μολότοφ μετά τη σύναψη γερμανοσοβιετικού συμφώνου. Ακόμα και στην περίπτωση του υποβρυχίου δεν υπήρχε μεγάλη δυσκολία.
Αρχηγός Ενόπλων Δυνάμεων Ι. Λαϊντόνερ: Συζητήσαμε την κατάστασή μας. Ας ελπίσουμε, και το πιστεύω, ότι οι συζητήσεις θα είναι επιτυχείς. Ωστόσο, φοβάμαι, ότι στις συνομιλίες θα αυξηθούν οι απαιτήσεις. Φοβάμαι ότι οι διαπραγματεύσεις δεν θα είναι τόσο επιτυχείς όσο θα θέλαμε.
Προεδρεύων Α. Γιουρίμα: Συνοψίζοντας, μπορώ να διαπιστώσω ότι οι επιτροπές ομόφωνα εξέφρασαν τη συγκατάθεσή τους να προχωρήσουμε σε διαπραγματεύσεις στη βάση της πρότασης που έκανε η Σοβιετική Ένωση, και, αν είναι εφικτό, να συνάψουμε συμφωνία.
Η τελευταία πρόταση του προέδρου δεν προκάλεσε αντιρρήσεις από τα μέλη των επιτροπών.
Προεδρεύων Α. Γιουρίμα: Δεν υπάρχουν άλλοι που επιθυμούν να μιλήσουν. Η ημερήσια διάταξη εξαντλήθηκε. Κηρύσσω περατωθείσα τη συνεδρίαση.
Η συνεδρίαση τελείωσε στις 21.52.
Υπογραφές: Α. Γιουρίμα, Πρόεδρος συνεδρίασης
Π. Μαλβέτ, Γραμματέας – Πρωτοκολλητής.
Από τα Κρατικά Αρχεία Εσθονίας (ф. 84, on. 1, μον.αποθ. 1047, л. 32-39) (υπάρχει στο βιβλίο «Από το Σύμφωνο Ρίμπεντροπ – Μολότοφ, σ.151-160)
***
Υπάρχουν, φυσικά, όπως προειπώθηκε και άλλες πτυχές που δεν φωτίζονται ιδιαίτερα από τα ως τώρα διαθέσιμα από τους αντικομμουνιστές ντοκουμέντα, όπως οι συστάσεις των δυτικών πρεσβειών σε κάθε ενημέρωση που τους έκαναν οι εσθονοί αστοί, το αν το διπλό παιχνίδι των εσθονών γινόταν καθ’υπόδειξη ξένων δυνάμεων ή λόγω της κοντόθωρης λογικής των αστών, και οι συνομιλίες του εσθονού υπουργού εξωτερικών με το Ταλίν μετά τη συνάντηση με Μολότοφ, οι οποίες προκάλεσαν την οβιδιακή του μεταστροφή στο ζήτημα της σύναψης συμφωνίας. Όμως, έστω και με τα διαθέσιμα ντοκουμέντα, τα περί «σοβιετικής πίεσης» και «γενναίας υπεράσπισης της εθνικής κυριαρχίας απέναντι στο σοβιετικό επεκτατισμό» πάνε περίπατο. Γιατί για τους καπιταλιστές, υπεράνω όλων ο αντικομμουνισμός, όχι η πατρίς και ο λαός.
Μετάφραση από τα ρώσικα. Τα ντοκουμένα υπάρχουν στο βιβλίο Пеэтер Варес На чаше весов: Эстония и Советский Союз, 1940 год и его последствия, 1999, Евроуниверситет (Таллинн, Эстония), Таллинн (βλ.εδώ).
