Συζητηση Σταλιν-Αϊζενσταϊν (1947)

Συζήτηση Στάλιν-Αϊζενστάιν (1947)

Παρακάτω παρουσιάζεται η συζήτηση που είχαν εκπρόσωποι της σοβιετικής κυβέρνησης (Στάλιν-Ζντάνοφ-Μολότοφ) με τους Αϊζενστάιν και Τσερκάσοφ στα τέλη του Φλεβάρη του 1947.

Είναι λίγο σπάνιο (ξενίζει εκ πρώτης όψης), αλλά τελικά θετικό κυβερνήσεις ολόκληρες να ασχολούνται με την τέχνη και την αναγκαιότητα ανταπόκρισής της, όπως θα δούμε στη στιχομυθία, με το ανεβασμένο επίπεδο του κοινού. Αν ασχολείται η κυβέρνηση ενεργά, τότε όλη η κοινωνία συζητά το ένα ή το άλλο έργο τέχνης. Ποιος καλλιτέχνης δεν θα ήθελε να του κάνει την τιμή και να συζητά όλη η κοινωνία τα έργα του; Μόνο κάποιος αποσπασμένος από την κοινωνία, ένας ψευτοδιανοούμενος, που νομίζει ότι είναι «υπεράνω» της κοινωνίας και ότι όλοι οι άλλοι είναι «λίγοι» για να φτάσουν στο επίπεδό του και να τον κρίνουν. Ειδικά στην περίοδο της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης στην κατεστραμμένη από τον πόλεμο ΕΣΣΔ, μια τέτοια συζήτηση για την τέχνη, έδινε χρώμα στη ζωή, η καθημερινότητα της οποίας σίγουρα δεν θα είχε λίγα καθήκοντα να εκπληρώσει.. Φυσικά υπήρχαν και πολιτικοί στόχοι για την παρέμβαση στην τέχνη, αφ’ης στιγμής μάλιστα οι καπιταλιστές μεταπολεμικά θεωρούσαν προνομιακό πεδίο άλωσης της σοβιετικής κοινωνίας την τέχνη, που και καλά είναι «πανανθρώπινη», υπεράνω τεχνητών συνόρων και ιδεολογιών.

Πολλοί θεωρούν αυτές τις παρεμβάσεις της σοβιετικής κυβέρνησης ως «κατασταλτικές». Ο Στάλιν όμως, παρακάτω, ξεκάθαρα λέει ότι «μιλά ως  θεατής» και ότι «δεν δίνει οδηγίες». Αλλά και οδηγίες να έδινε, σημασία έχει το περιεχόμενο των οδηγιών. Και αν αυτό είναι το ενδιαφέρον να παρουσιάζονται σωστά οι ιστορικές προσωπικότητες, όπως δείχνει η συζήτηση, τότε δεν υπάρχει κάτι το μεμπτό, μιλώντας ακόμα και με «αστικά κριτήρια», όπου –και καλά- η πολιτική δεν πρέπει να ασχολείται με την τέχνη και το αντίστροφο. Αν και περιπτώσεις όπως του Γιάννη Σμαραγδή («Σαμαράς, δώρο θεού»), που εξαργυρώνουν με διάφορες θέσεις τη (συνειδητή ή ασυνείδητη, λίγη σημασία έχει) δουλοπρέπειά τους έναντι της εξουσίας, δεν πείθει ότι πράγματι αυτό συμβαίνει και τώρα, στην «ελεύθερή» μας κοινωνία…

Δυστυχώς, τα πρακτικά της συζήτησης δημοσιεύτηκαν με τρόπο ώστε να μην υπάρχουν όλες οι απαντήσεις του Αϊζενστάιν. Έτσι, παρουσιάζεται η συζήτηση ως μονόλογος των σοβιετικών ηγετών, ως «κατήχηση», με τους «κατηχούμενους» να ακούνε σαν «υπάκουα παιδιά». Το ίδιο δυστυχώς έχουν κάνει σε πολλές άλλες περιπτώσεις δημοσίευσης πρακτικών οι καπιταλιστές ιστοριογράφοι, προσφέροντας άλλο ένα χτύπημα στην ιστοριογραφία. Τα συγκεκριμένα πρακτικά μάλιστα, δημοσιεύτηκαν το 1992, πρώτο έτος της τυπικής διάλυσης της ΕΣΣΔ, όπου το αντικομμουνιστικό παραλήρημα ήταν στην κορύφωσή του (έδινε καλά λεφτά τότε, όχι ότι τώρα δεν δίνει), και περιλήφθηκε στο βιβλίο με τον «κλασικό» τίτλο: «Η λογοκρισία από το Κρεμλίνο». Έτσι, υπάρχει ο κίνδυνος και σε άλλα σημεία να είναι «πειραγμένο» κατά το «δοκούν» το πραγματικό περιεχόμενο της συζήτησης (πέραν δηλαδή του περιορισμού των απαντήσεων του Αϊζενστάιν).

Και πάλι, όμως, από τη συζήτηση δεν φαίνεται καμία «κατασταλτική» διάθεση, αλλά μόνο διάθεση για κριτική (που οι αστοί ψευτοδιανοούμενοι, τα «ψώνια» της κοινωνίας, δεν την ανέχονται), και μάλιστα συντροφική, ενθαρρυντική-δημιουργική κριτική (που οι πραγματικοί διανοούμενοι, είτε σε καπιταλιστική είτε σε σοσιαλιστική κοινωνία την επιζητούν ως οξυγόνο, κι ας γίνεται και από τον «τελευταίο» αποδέκτη, τον «απλό λαό»).

Στη συζήτηση αποκαλύπτονται και άλλες πλευρές, όπως η αβασιμότητα  των αντικομμουνιστικών επιχειρημάτων που λειτουργούν σα «σπασμένο τηλέφωνο». Για παράδειγμα, εδώ, ο «σινεφίλ» μπλόγκερ, έκπληκτος με το ότι ο Στάλιν ασχολούταν με τον κινηματογράφο και τις τέχνες, γιατί μάλλον έχει ο ίδιος συνηθίσει να έχει πρωθυπουργούς που η ενασχόλησή τους με την τέχνη φτάνει μόνο μέχρι την Άννα Βίσση, γράφει: «Μόνο να κοντύνει τη γενειάδα του Τσερκάσωφ λένε ότι είπε ο Στάλιν στον Αϊζενσταϊν.». Βέβαια, ο Στάλιν δεν έκανε συζήτηση για τη γενειάδα. Ήταν ο Ζντάνοφ που μπήκε σε τετοιες λεπτομέρειες μιλώντας για τη γενειάδα του Ιβάν του Τρομερού, και όχι φυσικά του συμμετέχοντα στη συζήτηση Τσερκάσοφ, που υποδυόταν το ρόλο του Ιβάν στο α’ μέρος. Ο Στάλιν, αντιθέτως, στη συζήτηση είχε πει πως η εξωτερική εμφάνιση του Ιβάν του Τρομερού είναι τέλεια. Αλλά, βέβαια, ο δύσμοιρος μπλόγκερ επικαλείται κάτι που «άκουσε» ότι «λένε» (αυτά τα «λένε» μας έφαγαν σα χώρα, μεταξύ άλλων)..Εξάλλου, (σκάει ξαφνικά η «φαεινή» ιδέα ως σωσίβιο του τενεκέ), «μπορεί να έβαλε ο Στάλιν το Ζντάνοφ να κάνει αυτές τις υποδείξεις ώστε ο Στάλιν (ασυζητητί σατανάς) να φανεί καλός». Επίσης, «μπορεί τότε ο Ζντάνοφ να δυσανασχέτησε και για αυτό ο Στάλιν τον έφαγε αργότερα», και «επί τη ευκαιρία», «κατασκεύασε και την «υπόθεση των γιατρών» για να φάει, με ένα σμπάρο και άλλα δύο (χιλιάδες) τρυγόνια». Και πάει λέγοντας, το παραμύθι..Τέτοια «επιχειρήματα», που «πατάνε στη λογική», για την ακρίβεια, πατάνε την λογική την ίδια, την αποπατούν, «με την οκά» επί 100 χρόνια τώρα ακούμε οι εργαζόμενοι..

 

 

Προσκληθήκαμε στο Κρεμλίνο γύρω στις 11 (σ.σ. το βράδι). Στις 10.50 φτάσαμε στην υποδοχή. Ακριβώς στις 11, ο Ποσκρέμπισεφ (σ. μετ: υπεύθυνος προσωπικής ασφάλειας του Στάλιν) ήρθε για να μας συνοδέψει στην αίθουσα του υπουργικού συμβουλίου.

Στο πίσω μέρος της αίθουσας βρίσκονταν οι Στάλιν, Μολότοφ και Ζντάνοφ.

Μπήκαμε, ανταλλάξαμε χαιρετισμούς και καθίσαμε γύρω από το τραπέζι.

Στάλιν: Έγραψες μια επιστολή. Η απάντηση άργησε λίγο. Συναντιόμαστε με καθυστέρηση. Πρώτα σκέφτηκα να σου στείλω μια γραπτή απάντηση, αλλά μετά αποφάσισα ότι καλύτερα θα ήταν να μιλούσαμε. Καθώς είμαι πολύ απασχολημένος και δεν έχω χρόνο καθόλου, αποφάσισα να σας συναντήσω εδώ μετά από μεγάλο χρονικό διάστημα. Έλαβα την επιστολή σου το Νοέμβρη.

Ζντάνοφ:Την παρέλαβες ενώ ήσουν ακόμα στο Σότσι.

Στάλιν: Ναι, ναι, στο Σότσι. Τι Έχεις αποφασίσει να κάνεις με την ταινία.

Λέμε ότι αποφασίσαμε να χωρίσουμε το δεύτερο μέρος της ταινίας σε δύο μέρη, και βάσει αυτού η πορεία του Λιβόνσκι δεν θα συμπεριλαμβανόταν. Ως αποτέλεσμα, υπάρχει μια δυσαναλογία μεταξύ των διαφορετικών μερών της ταινίας. Επομένως, είναι αναγκαία η διόρθωση του φιλμ με την επανεπεξεργασία του υπάρχοντος υλικού και το γύρισμα κυρίως της πορείας του Λιβόνσκι.

Στάλιν. Έχεις μελετήσει Ιστορία;

Αϊζενστάιν: Πάνω κάτω.

Στάλιν: Πάνω κάτω; Ούτε εγώ είμαι πολύ εξοικειωμένος με την ιστορία. Έχεις παρουσιάσει όμως τον οπριτσνίνα όχι σωστά. Ο οπριτσνίνα ήταν ο στρατός του βασιλιά. Ήταν διαφορετικός από το φεουδαρχικό στρατό που θα μπορούσε να υποστείλει τη σημαία του και να εγκαταλείψει το πεδίο της μάχης ανά πάσα στιγμή- τακτικός, προοδευτικός στρατός είχε σχηματιστεί. Έχεις παρουσιάσει τον οπριτσνίνα σαν να ήταν η Κου Κλουξ Κλαν.

Ο Αϊζενστάιν είπε ότι φορούσαν άσπρες κουκούλες, ενώ εμείς βάλαμε μαύρες.

Μολότοφ. Αυτό δεν κάνει και μεγάλη διαφορά.

Στάλιν. Ο τσάρος σου έχει βγει σαν να είναι αναποφάσιστος, μοιάζει με τον Άμλετ. Όλοι του λένε τι πρέπει να γίνει και αυτός δεν λαμβάνει καμία απόφαση…Ο Τσάρος Ιβάν ήταν ένας μεγάλος και σοφός ηγέτης, και αν πρέπει να συγκριθεί με το Λουδοβίκο τον 11ο (θα έχεις διαβάσει για το Λουδοβίκο τον 11^ο ο οποίος προετοίμασε τον απολυταρχισμό για το Λουδοβίκο το 14^ο), τότε ο Ιβαν ο Τρομερός βρίσκεται στην κορυφή. Η σοφία του Ιβάν του Τρομερού αντανακλάται από το ακόλουθο: έβλεπε τα πράγματα από εθνική σκοπιά και δεν επέτρεπε ξένους στη χώρα του να μπουν, μπλόκαρε την είσοδο στην ξενική επιρροή στη χώρα. Παρουσιάζοντας τον Ιβάν τον Τρομέρό με τέτοιο τρόπο υπέπεσες σε μια παρέκκλιση και ένα λάθος. Ο Πέτρος ο Α’ ήταν επίσης μεγάλος εξουσιαστής, αλλά ήταν εξαιρετικά φιλελεύθερος έναντι των ξένων, άνοιξε την πόρτα ορθάνοιχτη σε αυτούς και επέτρεψε να μπει η ξενική επιρροή στη χώρα και τον εκγερμανισμό της Ρωσίας. Η Αικατερίνη το επέτρεψε ακόμα περισσότερο. Παραπέρα. Ήταν η Αυλή του Αλέξανδρου του 1^ου μια ρωσική Αυλή; Ήταν η Αυγή του Νικόλαου του 1^ου μια ρωσική Αυλή; Όχι, ήταν γερμανικές Αυλές.

Η πιο σημαντική συμβολή του Ιβάν του Τρομερού ήταν ότι ήταν ο πρώτος που εισήγαγε το κυβερνητικό μονοπώλιο στο εξωτερικό εμπόριο. Ο Ιβάν ο Τρομερός ήταν ο πρώτος και ο Λένιν ήταν ο δεύτερος.

Ζντάνοφ: Ο Ιβάν ο Τρομερός του Αϊζενστάιν παρουσιάστηκε ως νευρωτικός.

Μολότοφ: Γενικά, δόθηκε έμφαση στον ψυχολογισμό, και εξαιρετικά μεγάλη σημασία αποδόθηκε σε εσωτερικέ ψυχολογικές αντιφάσεις και προσωπικά συναισθήματα.

Στάλιν: Είναι αναγκαίο να δείχνουμε την ιστορική προσωπικότητα με σωστό τρόπο. Για παράδειγμα, δεν ήταν σωστό που στην αρχή ο Ιβάν ο Τρομερός φίλησε τη γυναίκα του για πολλή ώρα. Εκείνη την περίοδο αυτό δεν επιτρεπόταν.

Ζντάνοφ. Το φιλμ έγινε με βυζαντινό στυλ δεν ήταν έτσι τότε.

Μολότοφ. Το δεύτερο τμήμα είναι πολύ περιορισμένο σε θόλους και τάφους, δεν υπάρχει φρέσκος αέρας, ούτε η ευρύτερη Μόσχα, δεν δείχνει το λαό. Θα μπορούσε να δείχνει συζητήσεις, την καταστολή, αλλά όχι αυτό.

Στάλιν. Ο Ιβάν ο Τρομερός ήταν εξαιρετικά στυγνός. Είναι δυνατό να δείχνουμε γιατί έπρεπε να είναι σκληρός.

Ένα από τα λάθη του Ιβάν του Τρομερού ήταν ότι δεν αποτελείωσε πλήρως τις πέντε μεγάλες φεουδαρχικές οικογένειες. Αν τις είχε καταστρέψει ολοσχερώς δεν θα υπήρχε η Εποχή των Φασαριών. Αν Ο Ιβάν ο Τρομερός εκτελούσε κάποιον, μετανοούσε και προσευχόταν επί μακρόν. Ο θεός τον ενοχλούσε σε αυτά τα ζητήματα…Χρειαζόταν να είναι αποφασιστικός.

Μολότοφ. Χρειάζεται να δείχνουμε τα ιστορικά γεγονότα με κατανοητό τρόπο. Για παράδειγμα, το περιστατικό με το δράμα του Ντεμιάν Μπιέντνι «Μπογάτιπ». Ο Ντεμιάν Μπιέντι ειρωνευόταν τη ρωσική βάπτιση, όμως στην πραγματικότητα, η αποδοχή του Χριστιανισμού στη Ρωσία ήταν ένα προοδευτικό γεγονός για την ιστορική της ανάπτυξη.

Στάλιν: Βεβαίως, δεν είμαστε καλοί Χριστιανοί, όμως το να αρνούμαστε τον προοδευτικό ρόλο του Χριστιανισμού εκείνη τη συγκεκριμένη περίοδο είναι αδύνατο. Αυτό το γεγονός είχε μια πολύ μεγάλη σημασία γιατί αυτό έστρεψε το ρωσικό κράτος στη δημιουργία σχέσεων με τη Δύση και όχι σε έναν προσανατολισμό προς ανατολάς.

Σχετικά με τις σχέσεις με την Ανατολή, ο Στάλιν είπε ότι μετά την πρόσφατη απελευθέρωση από τον ταταρικό ζυγό, ο Ιβάν ο Τρομερός ένωσε τη Ρωσία με βιαστικό τρόπο ώστε να δημιουργήσει ένα προπύργιο για να αντιμετωπίσει μια νέα ταταρική επίθεση. Το Αστραχάν είχε ήδη κατακτηθεί και θα μπορούσαν να επιτεθούν στη Μόσχα ανά πάσα στιγμή, οι Τατάροι της Κριμαίας θα μπορούσαν να το κάνουν αυτό.

Στάλιν: Ο Ντεμιάν Μπιέντι δεν είχε σωστή ιστορική σκοπιά. Όταν εμείς μεταφέραμε το άγαλμα του Μίνιν και του Ποντζάρσκι κοντύτερα στην εκκλησία του Βασίλειου του Μπλαζένοβ τότε ο Ντεμιάν Μπιέντνι διαμαρτυρήθηκε και έγραψε ότι το άγαλμα πρέπει να απομακρυνθεί και ότι ο Μίνιν και ο Ποντζάρσκι πρέπει να ξεχαστούν. Απαντώντας στην επιστολή του αυτή, του είπα «Ιβάν, δεν ξεχνάς την οικογένειά σου. Δεν μπορούμε να πετάξουμε την Ιστορία…»

Έπειτα, ο Στάλιν έκανε μια σειρά παρατηρήσεων σχετικά με την ερμηνεία του Ιβάν του Τρομερού και είπε ότι ο Μαλιούτα Σκουράτοφ ήταν ένας μεγάλος στρατηγός και είχε έναν θάνατο ήρωα στον πόλεμο με τη Λιβονία.

Ο Τσερκάσοφ σε απάντηση είπε ότι η κριτική πάντοτε βοηθούσε και ότι μετά την κριτική ο Πουντόβκιν έκανε ένα καλό φιλμ με τίτλο «Ναύαρχος Ναχίμοφ». «Είμαστε σίγουροι ότι δεν θα κάνουμε χειρότερα. Εργάζομαι πάνω στο χαρακτήρα του Ιβάν του Τρομερού όχι μόνο για το φιλμ αλλά και για το θέατρο. Τον αγάπησα αυτό το χαρακτήρα και πιστεύω ότι η εναλλαγή των σκηνών θα είναι σωστή και αληθής».

Απαντώτας σε αυτό ο Στάλιν είπε (απευθυνόμενος στους Μολότοφ και το Ζντάνοφ): «Να προσπαθήσουμε;».

Τσερκάσοφ: Είμαι βέβαιος ότι η εναλλαγή θα είναι επιτυχής.

Στάλιν: Ο θεός μαζί σου, κάθε μέρα ένας νέος χρόνος. (γελάει).

Αϊζενστάιν: Λέμε ότι στο πρώτο μέρος πολλά σημεία ήταν πετυχημένα και αυτό μας δίνει αυτοπεποίθηση για το δεύτερο μέρος.

Στάλιν. Δε μιλάμε τώρα για το τι έχετε πετύχει, αλλά μιλάμε τώρα για τις ελλείψεις.

Ο Αϊζενστάιν ρώτησε αν υπάρχουν κάποιες περισσότερο κατευθυντήριες οδηγίες για το φιλμ.

Στάλιν. Δεν σου δίνω οδηγίες αλλά εκφράζω την άποψη του θεατή. Είναι αναγκαίο οι ιστορικοί χαρακτήρες να αναπαριστώνται σωστά. Τι μας έδειξε ο Γκλίνκα; Τι είναι αυτός ο Γκλίνκα. Αυτό είναι ο Μαξίμ και όχι ο Γκλίνκα. [ Μιλούν για το φιλμ «Ο Συνθέτης Γκλίνκα» του Λ. Άρνσταμ. Το βασικό ρόλο είχε παίξει ο Μπ. Τσίρκοφ]. Ο καλλιτέχνης Τσίρκοφ δεν μπορούσε να εκφράσει τον εαυτό του και για έναν καλλιτέχνη το μεγαλύτερο προσόν είναι η ικανότητα να μετασχηματίζει τον εαυτό του (Απευθυνόμενος στον Τσερκάσοφ)- εσύ είσαι ικανός να μετασχηματίζεις τον εαυτό σου.

Απαντώντας σε αυτό ο Ζντάνοφ είπε ότι ο Τσερκάσοφ ήταν άτυχος με τον Ιβάν τον Τρομερό. Υπήρχε ακόμα πανικός σχετικά με την «Άνοιξη» και ξεκίνησε να δρα ως επιστάτης- στο φιλμ «Στο όνομα της ζωής» παίζει τον επιστάτη.

Ο Τσερκάσοφ είπε ότι είχε υποδυθεί το μέγιστο δυνατό αριθμό τσάρων και είχε υποδυθεί και τον Πέτρο τον 1^ο και τον Αλέξιο.

Ζντάνοφ. Σύμφωνα με την γενεολογική-κληρονομική γραμμή Προχώρησε σύμφωνα με την γενεολογική-κληρονομική γραμμή.

Στάλιν. Είναι αναγκαίο να παρουσιάζουμε τις ιστορικές προσωπικότητες σωστά. (Προς τον Αϊζενστάιν). Είχες σκηνοθετήσει τον Αλέξανδρο Νιέφσκι. Βγήκε πολύ καλά. Το σημαντικότερο είναι η διατήρηση του στυλ της ιστορικής περιόδου. Ο σκηνοθέτης μπορεί να απομακρυνθεί από την ιστορία: δεν είναι σωστό αν απλώς αντιγράφει από το ιστορικό υλικό, πρέπει να δουλεύει στις δικές του ιδέες αλλά εντός των ορίων του στυλ της εποχής. Ο σκηνοθέτης μπορεί να διαφοροποιείται εντός του στυλ εκείνης της ιστορικής περιόδου.

Ο Ζντάνοφ είπε ότι ο Αϊζενστάιν είναι ενθουσιασμένος από τις σκιές (που αποσπούν τους θεατές από τη δράση) και το μούσι του Ιβάν του Τρομερού και ότι ο Ιβέν ο Τρομερός σηκώνει το κεφάλι του τόσο συχνά ώστε να φαίνεται το μούσι του.

Ο Αϊζενστάιν υποσχέθηκε να κοντύνει μελλοντικά το μούσι του Ιβάν του Τρομερού.

Στάλιν (επικαλούμενος πολλούς ηθοποιούς από το πρώτο μέρος της ταινίας Ιβάν ο Τρομερός): Κούρμπσκι- είναι εκπληκτικός. Ο Σταρίτσκι είναι πολύ καλός (Ο καλλιτέχνης Καντότσνικοφ). Πιάνει τις μύγες εξαιρετικά. Επίσης, ο μελλοντικός τσάρος, πιάνει τις μύγες με τα χέρια του! Αυτός ο τύπος λεπτομερειών είναι αναγκαίος. Αποκαλύπτουν την ουσία του ανθρώπου.

…Η συζήτηση έπειτα στράφηκε στην κατάσταση στην Τσεχοσλοβακία σχετικά με τη συμμετοχή του Τσερκάσοφ στο φεστιβάλ σοβιετικών ταινιών. Ο Τσερκάσοφ μίλησε για το πόσο δημοφιλής ήταν η Σοβιετική Ένωση στην Τσεχοσλοβακία.

Η συζήτηση έπειτα έπιασε το θέμα της καταστροφής των τσεχοσλοβακικών πόλεων από τους αμερικάνους.

Στάλιν: Δουλειά μας ήταν να μπούμε στην Πράγα πριν από τους Αμερικάνους. Οι αμερικάνοι βιάζονταν πολύ, αλλά χάρη στην επίθεση του Κόνιεφ μπορέσαμε να ξεπεράσουμε τους αμερικάνους και να μπούμε στην Πράγα πριν από την πτώση της.  Οι αμερικάνοι βομβάρδισαν την τσεχοσλοβακική βιομηχανία. Είχαν αυτή την πολιτική σε όλη την Ευρώπη, για αυτούς ήταν σημαντικό να καταστρέψουν τις βιομηχανίες που βρίσκονταν σε ανταγωνισμό μαζί τους. Βομβάρδιζαν και το απολάμβαναν.

Ο Τσερκάσοφ μίλησε για το άλμπουμ φωτογραφιών του Φράνκο και του Γκαίμπελς που ήταν στην έπαυλη του πρέσβη Ζόριν.

Στάλιν: Είναι καλό που αποτελειώσαμε αυτά τα γουρούνια. Είναι τρομακτική και μόνο η σκέψη για το τι θα είχε συμβεί αν αυτοί οι αλήτες είχαν κερδίσει.

Ο Τσερκάσοφ ανέφερε την τελετή αποφοίτησης στη σοβιετική κοινότητα στην Πράγα. Μίλησε για τα παιδιά των εμιγκρέδων που σπούδαζαν εκεί. Ήταν πολύ λυπηρό για αυτά τα παιδιά που θεωρούν τη Ρωσία πατρίδα τους, σπίτι τους, που γεννήθηκαν εκεί και δεν είχαν πάει ποτέ στη Ρωσία.

Στάλιν: Είναι λυπηρό για αυτά τα παιδιά. Δεν φταίνε αυτά.

Μολότοφ: Δίνουμε τώρα μια μεγάλη ευκαιρία στα παιδιά να επιστρέψουν στη Ρωσία.

Ο Στάλιν επεσήμανε στον Τσερκάσοφ ότι είχε τη δυνατότητα για ενσάρκωση και ότι έχουμε ακόμα την ικανότητα να ενσαρκώσουμε τον καλλιτέχνη Χλέμεφ.

Ο Τσερκάσοφ είπε ότι είχε μάθει πολλά ενώ εργαζόταν ως έξτρα στο Θέατρο του Ναυτικού στο Λένινγκραντ. Τότε ο μεγάλος δάσκαλος τη ενσάρκωσης Σαλιάπιν ήταν ηθοποιός και εμφανιζόταν επί σκηνής.

Στάλιν: Ήταν πράγματι ένας μεγάλος ηθοποιός.

Ζντάνοφ: Πώς πάει το γύρισμα της ταινίας «Άνοιξη»;

Τσερκάσοφ: Θα το τελειώσουμε σύντομα. Κατά την άνοιξη σκοπεύουμε να βγάλουμε την «Άνοιξη».

Ο Ζντάνοφ είπε ότι του άρεσε το περιεχόμενό της πολύ. Η ηθοποιός Όρλοβα έπαιξε πολύ καλά.

Τσερκάσοφ: Ο καλλιτέχνης Πλιάτ έπαιξε επίσης πολύ καλά.

Ζντάνοφ: Και πώς έπαιξε η Ραβιένσκαγια! (κουνάει το χέρι του)

Τσερκάσοφ: Για πρώτη φορά στη ζωή μου εμφανίστηκα σε ταινία χωρίς μούσι, χωρίς μουστάκι, χωρίς μανδύα, χωρίς μέηκ άπ. Παίζοντας το ρόλο του σκηνοθέτη, ντρέπομαι κάπως για την εμφάνισή μου και νιώθω πως κρύβομαι πίσω από τους χαρακτήρες μου. Αυτός ο ρόλος έχει μεγάλη ευθύνη γιατί πρέπει να εκπροσωπώ έναν σοβιετικό σκηνοθέτη και όλοι οι σκηνοθέτες μας αναρωτιούνται: Πώς θα παρουσιαζόταν ένας σοβιετικός σκηνοθέτης;

Μολότοφ: Και εδώ ο Τσερκάσοφ ξεκαθαρίζει τους λογαριασμούς του με όλους τους σκηνοθέτες! Όταν η ταινία «Άνοιξη» ήταν υπό συζήτηση, ο Τσερκάσοφ διάβασε ένα κύριο άρθρο στην εφημερίδα «Σοβιετική Τέχνη» σχετικά με την «Άνοιξη» και αποφάνθηκε ότι η ταινία είχε ήδη απαγορευτεί. Και τότε ο Ζντάνοφ είπε: Ο Τσερκάσοφ έδειξε ότι όλες οι προετοιμασίες για την «Άνοιξη» είχαν χαθεί και για αυτό το λόγο ανέλαβε το ρόλο του επιστάτη. Τότε ο Ζντάνοφ τοποθετήθηκε αποδοκιμάζοντας τη θύελλα κριτικής που είχε σηκωθεί εναντίον της «Άνοιξης».

Ο Στάλιν ενδιαφερόταν να μάθει πώς η ηθοποιός Όρλοβα είχε παίξει. Την εκτιμούσε ως ηθοποιό.

Ο Τσερκάσοφ λέει ότι αυτή η ηθοποιός είχε μεγάλη ικανότητα να δουλεύει και να γίνει ένα τεράστιο ταλέντο.

Ζντάνοφ: Η Όρλοβα είχε παίξει εξαιρετικά καλά. Και όλοι θυμούνται το Βόλγα-Βόλγα και το ρόλο του ταχυδρόμου που είχε παίξει η Όρλοβα.

Τσερκάσοφ: Έχεις δει το «Στο όνομα της ζωής»;

Στάλιν: Όχι, δεν το έχω δει, αλλά έχουμε μια καλή τοποθέτηση του Κλίμεντ Εφραίμοβιτς για αυτό. Στο Βοροσίλοφ άρεσε η ταινία.

Τότε αυτό σημαίνει ότι όλα τα ζητήματα είχαν λυθεί. Τι πιστεύετε σύντροφοι (απευθύνεται στους Μολότοφ και Ζντάνοφ), θα πρέπει να δώσουμε την ευκαιρία στους συντρόφους Τσερκάσοφ και Αϊζενστάιν την ευκαιρία να ολοκληρώσουν το φιλμ; -Και πρόσθεσε- παρακαλώ, μεταβιβάστε όλα αυτά στο σ. Μπολσάκοφ.

Ο Τσερκάσοφ ρώτησε μερικές λεπτομέρειες για το φιλμ και για την εξωτερική εμφάνιση του Ιβάν του Τρομερού.

Στάλιν: Η εμφάνισή του είναι σωστή, δεν χρειάζεται να την αλλάξετε. Η εξωτερική εμφάνιση του Ιβάν του Τρομερού είναι τέλεια.

Τσερκάσοφ: Μπορεί να διατηρηθεί η σκηνή με το φόνο της Σταρίτσκοβα στο σενάριο;

Στάλιν: Μπορείτε να το διατηρήσετε. Ο φόνος πράγματι έλαβε χώρα.

Τσερκάσοφ:  Έχουμε μια σκηνή όπου ο Μαλιούτοφ Σκουράτοφ πνίγει το Μητροπολίτη Φίλιππο.

Ζντάνοφ: Ήταν στο Μοναστηρι Ατρόχ στο Τβερ;

Τσερκάσοφ: Ναι, χρειάζεται να κρατήσουμε αυτή τη σκηνή; Ο Στάλιν είπε ότι είναι αναγκαίο να κρατήσουμε αυτή τη σκηνή αφού ιστορικά υπήρξε.

Ο Μολότοφ είπε ότι είναι αναγκαίο να δείχνουμε την καταστολή αλλά ταυτόχρονα χρειάζεται να δείχνουμε και τους λόγους για τους οποίους αυτή γινόταν. Για αυτό, ήταν αναγκαίο να δείχνουμε τις κρατικές δραστηριότητες σε ένα ευρύτερο πεδίο δράσης και να μην περιοριζόμαστε μόνο σε σκηνές σε υπόγεια και κλειστούς χώρους. Πρέπει κανείς να δείχνει την ευρύτερη κρατική δραστηριότητα.

Ο Τσερκάσοφ διατύπωσε τις ιδέες του σχετικά με το μέλλον των εναλλασσόμενων σκηνών και του δεύτερου τμήματος.

Στάλιν: Πώς τελειώνει το φιλμ; Είναι καλύτερο να το κάνεις γυρίζοντας άλλα δύο φιλμ- δηλαδή δεύτερο και τρίτο μέρος. Πώς σχεδιάζουμε να το κάνουμε;

Ο Αϊζενστάιν είπε ότι θα ήταν καλύτερο να συνδυαστεί το ήδη γυρισμένο υλικό του δεύτερου μέρους με ό,τι είχε απομείνει από το σενάριο και να παραχθεί ένα μεγάλο φιλμ.

Όλοι συμφωνούν με αυτό.

Στάλιν: Πώς τελειώνει η ταινία;

Ο Τσερκάσοφ είπε ότι η ταινία θα τελείωνε με την ήττα της Λιβονίας, τον τραγικό θάνατο του Μαλιούτα Σκουράτοφ, την πορεία προς τη θάλασσα όπου ο Ιβάν ο Τρομερός στέκεται περικυκλωμένος από το στρατό και λέει, «Στεκόμαστε στη θάλασσα και θα στεκόμαστε!».

Στάλιν: Έτσι έγινε και ακόμα περισσότερο.

Ο Τσερκάσοφ ρώτησε αν θα ήταν αναγκαίο να παρουσιάσουν το περίγραμμα της ταινίας για έγκριση από το Πολιτικό Γραφείο.

Στάλιν: Δεν είναι αναγκαίο να παρουσιάσετε το σενάριο, αποφασίστε το μόνοι σας. Είναι γενικά δύσκολο να κρίνει κανείς από το σενάριο. Είναι ευκολότερο να μιλά κανείς για ένα ολοκληρωμένο φιλμ. (Προς το Μολότοφ). Θα πρέπει να θέλεις να διαβάσεις το σενάριο;

Μολότοφ: Όχι, ασχολούμαι με άλλα πράγματα. Ας το διαβάσει ο Μπολσάκοφ.

Ο Αϊζενστάιν είπε ότι θα ήταν καλύτερο να μη βιαστούν με την παραγωγή αυτού του φιλμ.

Αυτό το σχόλιο προκάλεσε τη ζωηρή αντίδραση όλων.

Στάλιν: Είναι απολύτως απαραίτητο να μη βιαζόμαστε, και γενικά αν βιάζεται κανείς με το φιλμ αυτό θα οδηγούσε στο να σταματήσει παρά στο να κυκλοφορήσει. Ο Ράπιν δούλευε τους «Κοζάκους του Ζαπορόζιγιε  γράφουν την απάντησή τους στον Τούρκο Σουλτάνο» επί 11 χρόνια.

Μολότοφ: 13 χρόνια.

Στάλιν: 11 χρόνια.

Όλοι κατέληξαν στο συμπέρασμα πως μόνο μετά από πολλή δουλειά μπορεί, στην πραγματικότητα να παραχθεί μια καλή ταινία.

Σχετικά με την ταινία «Ιβάν ο Τρομερός» ο Στάλιν είπε: αν είναι αναγκαίο, πάρε και 1,5 και 2, ακόμα και 3 χρόνια για να δημιουργήσεις αυτή την ταινία. Όμως θα πρέπει η ταινία να είναι καλή. Θα πρέπει να «λαξευτεί». Πρέπει να ανεβάσουμε την ποιότητα. Ας υπάρχουν λιγότερες ταινίες, αλλά με ανώτερη ποιότητα. Οι θεατές έχουν ωριμάσει και πρέπει να τους παρουσιάζουμε καλές παραγωγές.

Συζητήθηκε το ότι η Τσελικόφσκαγια υποδήθηκε καλά άλλους χαρακτήρες, ότι υποδύεται καλά, όμως είναι μπαλαρίνα.

Απαντήσαμε ότι ήταν αδύνατο να καλέσουμε άλλη ηθοποιό στην Αλμα Άτα.

Ο Στάλιν είπε ότι οι σκηνοθέτες θα πρέπει να είναι αμετάπειστοι και να απαιτούν ό,τι χρειάζονται. Όμως οι σκηνοθέτες πολύ εύκολα αποσύρουν τα αιτήματά τους. Ενίοτε συμβαίνει ένας μεγάλος ηθοποιός να είναι απαραίτητος όμως να παίζεται ο ρόλος από κάποιον που τελικά δεν ταιριάζει. Αυτό γιατί ο ηθοποιός απαιτεί και λαμβάνει το ρόλο ενώ ο σκηνοθέτης συμφωνεί.

Στάλιν: Ο καλλιτέχνης Ζάροφ εσφαλμένα αντιμετώπισε το χαρακτήρα του, χωρίς καμία σοβαρότητα, στην ταινία «Ιβάν ο Τρομερός». Δεν είναι ένας σοβαρός στρατηγός.

Ζντάνοφ. Αυτό δεν είναι ο Μαλιούτα Σκουράτοφ αλλά ένα καπέλο όπερας.

Στάλιν: Ο Ιβάν ο Τρομερός ήταν ένας περισσότερο πατριώτης τσάρος, με πιο μακρόθωρη οπτική, δεν επέτρεπε την ξενική επιρροή στη Ρωσία. Ο Πέτρος ο 1^ος άνοιξε τις πόρτες στην Ευρώπη και επέτρεψε να μπουν πάρα πολλοί ξένοι.

Ο Τσερκάσοφ είπε ότι ήταν λυπηρό και προσωπική ντροπή ότι δεν είχε δει το δεύτερο μέρος της ταινίας Ιβάν ο Τρομερός. Όταν το φιλμ εκδόθηκε και παρουσιάστηκε ο ίδιος βρισκόταν τότε στο Λένινγκραντ.

Ο Αϊζενστάιν πρόσθεσε ότι δεν είχε δει την τελική εκδοχή της ταινίας γιατί αρρώστησε μετά την ολοκλήρωσή της.

Αυτό προκάλεσε μεγάλη έκπληξη και ζωηρότητα.

Η συζήτηση τελείωσε με το Στάλιν να τους εύχεται κάθε επιτυχία και να λέει «ο θεός μαζί σας!».

Έδωσαν τα χέρια και έφυγαν. Στις 00.10 η συζήτηση είχε τελειώσει.

Μια πρόσθεση έγινε σε αυτή την αναφορά από τους Αϊζενστάιν και Τσερκάσοφ:

«Ο Ζντάνοφ είπε επίσης: «Στην ταινία υπάρχει επίσης υπερβολική επιείκεια έναντι των θρησκευτικών τελετών».

 

Μετάφραση από τα ρωσικά στα αγγλικά: Sumana Jha. Περιοδικό: Επαναστατική Δημοκρατία, τ.2, Σεπτέμβρης 1997.

Η συζήτηση βρίσκεται στο βιβλίο: G.Maryamov: Kremlevskii Tsenzor, 1992, σ. 84-91.

Tagged: πρέσβης Ζόριν, ταινία "Άνοιξη", ταινία "Αλέξανδρος Νιέφσκι", ταινία "Βόλγας-Βόλγας", ταινία "Ιβάν ο Τρομερός", ταινία "Οι Κοζάκοι του Ζαπορόγιε γράφουν την απάντησή τους στον τούρκο Σουλτάνο", Άνλετ, Όρλοβα, Αϊζενστάιν, Αλέξανδρος Νιέφσκι, Γκαίμπελς, Ζάροφ, Ζντάνοφ, Ιβάν ο Τρομερός, Κόνιεφ, Καντότσνικοφ, Κου Κλουξ Κλαν, Κούρμπσκι, Λ. Άρνσταμ, Λουδοβίκος 11ος, Λουδοβίκος 14ος, Μπ. Τσίρκοφ, Μπολσάκοφ, Μίνιν, Μαλιούτα Σκουράτοφ, Μητροπολίτης Φίλιππος, Μολότοφ, Ντεμιάν Μπιέντι, Πλιάτ, Ποσκρέμπισεφ, Πουντόβκιν, Ποντζάρσκι, Ράπιν, Ραβιένσκαγια, Στάλιν, Σταρίτσκι, Τσάρος Αλέξανδρος Α', Τσάρος Αλέξιος, Τσάρος Πέτρος ο 1ος, Τσαρίνα Αικατερίνη, Τσερκάσοφ, Τσελικόφσκαγια, Φράνκο, Χλέμεφ, εφημερίδα "Σοβιετική Τέχνη", οπριτσνίνα